«Yangiyo‘l Poligraf Servise» Tashkent – 2017 A. S. Sagdullaev, V. A. Kosteckiy Áyyemgi dúnya tariyxí

Adamlar jámáát 
bolıp miynet 
etken
Tolıp aǵıp 
atırǵan 
Ámiwdárya
da jolları ótken. Bunnan 5-4-mıń jıllar burın 
Orta Aziyanıń áyyemgi xalqı menen Áy-
yemgi Shıǵıs elatları arasında keń mádeniy 
baylanıslar baslanǵan. Eski ziyarat orınların 
qazıw payıtında arxeologlar Hindistan, Iran 
hám Mesopotamiya ónermentleri tárepinen 
tayarlanǵan gúlal hám metall ıdıslar, zergerlik 
buyımların tapqan.
Eń áyyemgi dúzimdi dáwirlestiriw
Dúnyadaǵı barlıq xalıqlar alǵashqı jámiyet-
lik dúzimin bastan keshirgen.
Adamzattıń rawajlanıwındaǵı birinshi bas-
qısh adamlardıń alǵashqı toparǵa birlesiwi 
bolıp, bul topar ózinde eń áyyemgi adamlar-
dıń úlken jámáátin birlestirgen edi.
Eń áyyemgi qáwimshilik dúzimi
– 
adam zat tariyxınıń barlıq miynet quralları 
ortalıq bolǵan, barlıq adamlar teń miynet 
etken bir dáwir esaplanadı.
Alǵashqı topar
– turmıs hám miy-
net tiń ulıwmalıǵı tiykarında birlesken eń 
áyyemgi adamlar jámááti bolıp tabıladı.
Alǵashqı
topar áste-aqırın bólinip ketip, 
tuwısqanlardıń óz aldına awqamına – urıw 
jámáátine aylana basladı.
Urıw
– birgelikte jasaǵan hám miynet 
etken, ulıwma miynet quralları hám qural-
jaraqlarǵa iye bolǵan aǵayinler jámááti 
esaplanadı.

---

Jabayı atlar 
úyirin awlaw
12
Tastan jasalǵan 
miynet quralları
Paleolit
alǵashqı
→ eramızdan 1 mil-
lion – 100 mıń jıl burın.
orta
→ eramızdan 100–40 mıń 
jıl burın.
sońǵı 
→ eramızdan 40–12 mıń 
jıl burın.
Este saqlań!
Dáslepki urıw jámáátleri hayal yaǵnıy ana 
dógereginde jámlese baslaǵan. Adamzat 
tariyxındaǵı bul basqısh ana áwladları dáwiri 
– matriarxat dáwiri dep ataladı.
Biraz keyin, miynet quralları hám xojalıq 
júrgiziw formaları qáliplesken sayın jámááttegi 
jetekshilik roli áste aqırın er adamnıń biyligine 
óte basladı, endi er adam qáwimge basshı 
bolıp qaldı. Ilimpazlar adamzat tariyxındaǵı 
bul dáwirdi 
patriarxat 
– ata urıwı dep atadı. 
Patriarxat penen eń áyyemgi qáwimshilik dú-
zimi de aqırına jetti. 
Eń áyyemgi adamlar dáslepki miynet 
quralların tastan jasaǵanı sebepli ar xeologlar 
adamzat tariyxı baslanıwın «tas dáwiri» 
dep ataǵan. Tas dáwiri bir qansha uzaq 
dawam etken. Sonıń ushın da onı tómendegi 
basqıshlarǵa bóledi, atap aytqanda:
– áyyemgi tas dáwiri – paleolit (grekshe 
«paleos» – «áyyemgi» hám «litos» – «tas» 
sózlerinen);
– orta tas dáwiri – mezolit («mezos»–
«orta»);
– jańa tas dáwiri – 
neolit
(«neos»–«
jańa
»); 
– mıs-tas dáwiri – 
eneolit
(latınsha «en-
eus» – «
mıs
») hám grekshe «litos» – «
tas
» 
sózlerinen)
.

---

13