«Yangiyo‘l Poligraf Servise» Tashkent – 2017 A. S. Sagdullaev, V. A. Kosteckiy Áyyemgi dúnya tariyxí

Áyyemgi 
temirshiler
patriarxat
Zamanbaba, Sapallıtóbe, Jarqutan
gúlalshılık uskenesi, dóńgelek
ibadatxana
Bronza dáwiri (b.e.sh. 3-mıńjıllıq
ortaları–2-mıńjıllıq)
→
→
→
→
Este saqlań!
Temirden bi-
rinshi bolıp 
kishi Aziyadaǵı 
xettlar paydala-
na baslaǵan 
(b.e.sh. 
XIV–XIII ásir-
ler), sońınan 
olarǵa qońsı 
bolǵan eki 
dárya aralıǵı, 
ĺran, Kavkaz 
artı elleriniń 
xalqı da 
paydalanǵan.
S
oraw hám tapsırmalar
1. Eneolit dáwiriniń neolit dáwirinen tiykarǵı 
ayırmashılıǵın aytıń.
2. Mıstıń payda bolıwı qashan júz bergen?
3. Ne ushın matriarxatdan patriarxatqa ótiw 
júzege keldi?
4. Bronza dáwiri Sapallıtóbe estelik ornı haq-
qında sóylep beriń.
5. Bronza ásirine sayaxat etiń. Bul dáwir 
adamları qalay jasaǵanlıǵı haqqında aytıp 
beriń.
5-§. Temir ásirine ótiw dáwirinde Orta 
Aziyanıń rawajlanıwı
Temirden paydalanıw
Adamlar mıs hám qoladan miynet quralların 
jasawdı úyrengen waqıtlardan berli aradan 
kóp ásirler ótti, temirden miynet quralların 
jasaw imkaniyatı payda boldı. Bul process 
anaǵurlım miynetti talap etken, sebebi temir 
mısqa qaraǵanda bir qansha joqarı tempera-
turada (1500°C) eriydi. Biraq, temir mıs hám 
bronzaǵa qaraǵanda qolaylı bolǵan: temir 
olardan qattıraq edi.
Gúlal 
ıdıslar

---

26
Oq jay 
oqlarınıń temir 
ushları
Qoladan 
islengen qazan. 
B.e.sh. VI-V ásir
Este saqlań!
Áskeriy de-
mok ratiya – 
dás lepki mám-
leket shi likke 
ótiw dáwirinde 
qá wimge say-
lap qoyılatuǵın
áskeriy sárdar-
lar basshılıq 
etken basqa rıw 
forması bolıp
tabıladı.
Temirden birinshi bolıp Kishi Aziyada xettler 
(eramızǵa shekemgi XIV–XIII ásirler), sońınan 
qońsı mámleketler (Mesopotamiya, Iran, 
Kavkazartı) xalıqları paydalana basladı. Temir 
buyımlardıń tarqalıwı ástelik penen barǵan. 
Temir siyrek hám qımbat bahalı metall 
bolǵanı ushın, onnan dáslep bezeniw bu-
yımları sıpatında paydalanǵan. Bunday be-
zeniw buyumlar Mısr firaunı 
Tutanxamon
maqbarasınan hám Kavkazdaǵı 
Maykop
qorǵanı esteliginen tabılǵan.
Miynet quralların jasaw ushın temir-
den paydalanılıwı, eń dáslep, diyqanshılıq 
rawajlanıwına tásir qıldı. Temir paznalı gún-
deler hám baltalar payda boldı. Bul miynet 
quralları úlken maydanlarda diyqanshılıqtın 
rawajlanıwına imkan jaratıp berdi. 
Orta Aziyadan tabılǵan temirden jasalǵan 
dáslepki miynet quralları