Yangi davr arab adabiyoti

GAMAL AL-GITANI 
Adib  1945  yilda  tug‘ildi,  1963  yildan  asarlari  chiqa  boshladi.  Tanqidchi  Farrux 
Abdulqodirning  aytishicha,  u  1967  yildan  so‘ng,  bevosita  uning  ta’sirida  yozuvchi  sifatida 
tug‘iladi:  Gitaning  birinchi  to‘plami  birinchi  betidagi  birinchi  so‘z  "mag‘lubiyat"  edi.  Undagi 
hamma narsa shundan boshlanadi va shunga qaytadi."
50
 
Mag‘lubiyat butun 60-yillardagi Misr adabiyotida o‘z izini qoldirdi, arablarning umumiy 
kayfiyati,  milliy  o‘zini  anglashi,  o‘tmish  va  hozirgi  zamon  muammolariga  bo‘lgan 
yondashuvlariga ta’sir ko‘rsatdi. Bu hayajonli savollarga javob topish uchun u adabiyot tarixiga, 
o‘rta asr arab madaniy merosiga murojaat etdi. 
Gamal  al-Gitanida  o‘rta  asrlar  tarixiga  qiziqish  uyg‘onishiga  uning  hayoti,  ma’naviy 
shakllanishi  omillari  ham  ta’sir  ko‘rsatdi.  Al-Huseyna  qishlog‘ida  tug‘ilgan  adib  bolaligi  va 
o‘smirlik  yillarini  Qohiraning  kambag‘allar  yashaydigan  mahalalaridan  biri  Gamaliyada 
o‘tkazdi. Uning ko‘pgina hikoyalari voqealari ham ana shu Gamaliyada va uning yonginasidagi 
hazrat  Husayn  machiti  joylashgan  Husayniy  mahallasida  bo‘lib  o‘tadi.  U al-Jabarti,  ibn  Vosil, 
Jo‘rji Zaydon va boshqalarning tarixiy asarlari bilan yaxshi tanish edi. 
Yevropa adabiyotidan Gitani L.Tolstoy, G.Mopassan, M.Gorkiy, E.Xemingueyni alohida 
hurmat qilar, arab yozuvchilaridan esa o‘zining "Trilogiya"sida Gamaliya mahallasini tasvirlagan 
Najib Mahfuzni afzal ko‘rar edi. Gamal al-Gitani misrlik mualliflardan ko‘ra asarlari arab tiliga 
tarjima qilingan Yevropa adiblarini yaxshiroq bilardi, Joysning Mahmud Taha o‘n sakkiz yilda 
tarjima qilgan "Uliss" asarini arab madaniyatida yuzaga kelgan eng buyuk voqea sanardi. 
Gamal al-Gitani boshlang‘ich maktabdan so‘ng gilam to‘qish bilim yurtini tugatdi. 1967-
1969  yillarda  Xan  al-Xalil  hunarmandlar  kooperativining  kotibi  bo‘lib  ishladi.  Ammo  ungacha 
qamoq azobini chekdi. Uni o‘sha davrda odat tusiga kirgan "ayb" - kommunistik faoliyat uchun 
qamagan edilar. U 1969 yilda "Al-Axbor" gazetasiga ishga kirib, bir necha yil davomida harbiy 
muxbir vazifasini bajaradi. 
Shunday qilib, Gitanining adabiy didi, uslubi turli xislatga ega bo‘lgan, bir - biriga mos 
tushmaydigan  omillar  ta’sirida  shakllandi.  Shuning  uchun  ham  u  "yangi  mavj"  adiblari 
novellistikasida  yetakchi  o‘rin  egallagan  tarixiy  material,  bevosita  voqelikdan  olingan 
taasurotlarni yaxlit holda tasvirlashning yagona yo‘lini kollaj uslubida ko‘rgan bo‘lsa ajab emas. 
"Ming  yil oldin  yashagan o‘spirin  yozuvlari" hikoyasida roviy bugungi, aniqrog‘i 1967 
yil  iyuni  voqealariga  kelajakdan  turib,  bundan  ming  yil  keyin  yashab,  zamondoshi  yozuvlarini 
topib  olgan  odam  nigohi  bilan  qaraydi,  mamlakat  mag‘lubiyatidan  chuqur  iztirobga  tushgan 
yuqori  Misr  shaharchasida  yashaydigan  o‘spirin  o‘zini  anduh  va  tanholik  girdobida  sezadi, 
ichkilik ustida "xalq orasiga kirish lozim"ligi haqida safsata sotib yurgan tengdoshlarini o‘zidan 
begona  biladi.  O‘rtoqlaridan  biri  Suvaysh  kanali  frontiga  jo‘nab  ketayotganini  eshitib,  u  ham 
zavq-shavq bilan unga taqlid qilgisi keladi.  
                                           
50
 Кирпиченко В.Н. Современная египетская проза 60-70-х годов. М., 1986.С.173. 

---

 
104 
"Yozuvlar"  qahramonning  shunga  o‘xshagan  uzuq  -  yuluq  yozuvlari  kollajidan  iborat. 
Ularning ichida Misrning birinchi milliy kompozitori Sayid Darvishning vatanparvarlik ruhidagi 
qo‘shig‘i,  mashhur  xonanda  Umm  Kulsumning  lirik  qo‘shig‘i,  qadimgi  Misr  obidalaridan 
bo‘lmish  "Ra  xudosiga  Iziraning  shikoyati"  matnidan  bir  parcha,  Qur’on  oyati,  1967  yildagi 
voqealar haqida  gazeta xabarlari ham  bor.  Bu parchalarni  faqat  bir narsa  -  qahramonning ichki 
dunyosi,  tafakkuri,  jo‘shqin  vatanparvarlik  tuyg‘ulari  birlashtirib  turadi.  Hayotga  endi  qadam 
quyayotgan o‘spirin obrazi ko‘p hollarda boshqa bir obraz bilan to‘qnash keladi. Bu uzoq hayot 
yo‘lini  bosib  o‘tgan,  boy  turmush  tajribasi  va  bilim  sohibi  bo‘lgan  ustoz  -  donishmand  shayx 
Alouddin,  tarixchi  Ibn  Iyos,  parhezgor  shayx  Ibn  Salom,  "G‘oyib  mahdiy"  obrazlaridir  ("Davr 
jarchisi"). 
Ibn  Salomning  boshi  sulton  al-G‘uziyning  sobiq  muhtasibiga  qarshi  ko‘tarilgan 
qo‘zg‘olonga boshchilik qilgani uchun kundada chopildi. Ammo Ibn Salom har bir asrda qayta 
tug‘ilish qudratiga ega - xalq orasida shunday gap bor. 
Hikoyada ustoz  -  shogird mavzusi  keng qamrovga ega bo‘lgan  e’tiqod va dahriylikning 
bir qirrasi sifatida aks ettiriladi. Ayni paytda diniy e’tiqod, Mahdiyning kelishiga ishonch asarda 
ezgulik  va  adolatga  bo‘lgan  ijtimoiy  idealning  pirovard  natijada  g‘alaba  qozonishiga  bo‘lgan 
ishonch  sifatida  talqin  etiladi.  G‘oyib  bo‘lgan  imom  yurt  kezadi,  hamma  joyda  odamlarga 
ko‘rinish  beradi,  u  hamma  narsani  bilguvchidir.  U yashirinib  yurishga  majbur,  chunki 
dushmanlar uni ta’qib qiladilar. Ammo sodiq muridlari doimo unga hamrohlik qiladilar, nihoyat 
bir kun "adolat" g‘olib kelishiga ishonadilar. 
Muallif  "adolat"  tushunchasiga  juda  keng  ma’no  yuklaydi:  u  ona  vatanni  tashqi 
dushmandan  ozod  qilishni  ham,  kambag‘allarni  nochorlik  va  zulmdan  qutqarishni  ham, 
qahramonning  shaxsiy  orzulari  -  baxtli  sevgisining  ro‘yobga  chiqishini  ham,  boshqa  yana  ko‘p 
narsalarni ham qamrab oladi. 
"Davr  jarchisi"  qandaydir  umumiy  uyg‘unlik,  ezgulikning  ideal  hukmronligi  sifatida 
tushuniladi,  u  eshik  qoqib  turibdi,  lekin  har  gal  bu  umidlar  puchga  chiqaveradi.  Xalq  qayta  - 
qayta urushlardan, hukmdorlar zulmidan azob chekaveradi, qahramonning baxtli sevgiga bo‘lgan 
umidi  so‘nib  boraveradi,  u  yaqinlaridan  judo  bo‘ladi,  qalbida  yangrab  turgan  imom  tovushi 
o‘chib qoladi. 
Hikoya  qahramoni  Sami  bizning  zamondoshimiz.  Sami  o‘spirinlik  davrida,  o‘zini 
baxtiyor  sezib,  kelajakka  umid  bilan  qarab  yashagan  kunlarida  uchratgan  imom  uzoq  yillar 
davomida uning ideali bo‘lgan  edi.  Sami unga hamrohlik qilar va uni  dushmanlardan asrashga 
harakat  qilar  edi.  Mana  endi  imom  g‘oyib  bo‘ldi.  Sami  uning  qaerdaligini,  unga  biror  xavf, 
tahdid solyaptimi - yo‘qmi, bilmaydi. 
Hikoyaning  majozga  asoslangani  uni  tushunishni  qiyinlashtiradi.  Unda  har  xil  bayon 
turidan  foydalanilgan:  o‘tmish  xotiralari  hozirgi,  ko‘pincha  o‘tkinchi  taasurotlar  bilan  qorishib 
ketadi.  Imomning  g‘oyib  bo‘lishi  odamning  diniy  e’tiqoddan  mosuvo  bo‘lgani  ma’nosida  ham 
tushunilishi mumkin, ijtimoiy idealning puchga chiqishi yoki insonlarning shaxsiy baxtli hayotga 
bo‘lgan  umidlarining  chilparchin  bo‘lishi  ma’nosida  anglanishi  ham  mumkin.  Gitani 
hikoyalarida  ustoz,  shogird,  keksaygan  ona,  yetishib  bo‘lmas  sevgili  obrazlaridan  tashqari 
doimiy  ravishda  avliyo  Husayn  machitini  buzmoqchi  bo‘lgan  dushmanlar  xurujini  qaytarishga 
bel bog‘lagan devona obrazi mavjud bo‘ladi. Avliyo Husayn machiti Gitani hikoyalarida xavf - 
xatar  girdobida  qolgan  Misr  ramzi  vazifasini  bajaradi.  Xudoning  uyini  qo‘riqlagan  devona  esa 
e’tiqod darajasida tushunilgan vatanparvarlik tuyg‘usi ramzi sifatida anglanadi. 
Gitani  ijodidagi  "tarixiylik"  o‘ziga  xos.  Tarixga  murojaat  etganda  u  faktlarni  o‘tmish 
manzarasini qayta jonlashtirish uchun emas, balki ko‘proq bugungi kun bilan solishtirish uchun 
keltiradi.  U bugungi  muammolarning,  XX  asr  ikkinchi  yarmida  yashayotgan  misrliklar 
tafakkurining ildizlarini qidiradi. 1517 yilda usmonli turklar istilosiga uchragan Misr siymosida 
olti  kunlik  urushda  Isroil  tomonidan  mag‘lub  etilgan  Misr  aks  etadi.  Bu  ikki  Misr  o‘zaro 
ko‘rinmas  rishtalar  bilan  bog‘langan,  necha  asrlar  muqaddam  yashagan  o‘spirin  esa  bugungi 
yosh misrlik ziyolini boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘ygan muammolarining yechimini qidiradi. 

---

 
105 
Gitani  ko‘pgina  maqola  va  intervyularida  o‘zining  tarix,  uni  tushunish  borasidagi 
fikrlarini  bayon  etadi.  "Tarix  bu  vaqtdir...  Insoniyatning  barcha  harakatlari  tarixni,  har  bir 
insonning  taqdirini  qamrab  oladigan  umumiy  oqimni  tashkil  etadi.  Bu  voqealar  umumiydir, 
kelajak  daqiqalar  hozirga  ham  aloqador.  O‘tmish  ayni  paytda  kelajak  hamdir.  Men  faqat 
to‘xtovsiz, abadiy davom etadigan vaqt oqimini tuyaman, xolos".
51
 
Gamal al-Gitanining adabiy ideali Najib Mahfuz idealiga xos xislatlar vorisidir. Bu, eng 
avvalo, ularning axloqiy xislatlarida namoyon bo‘ladi: Gitani qahramonlari yuksak, axloqiy pok, 
yaxshilikka  intiluvchi  hamda  tuban,  manfaatparast,  ma’naviyatsizga  bo‘linadi.  Ikkinchidan, 
ularning  maqsadi  xalqqa,  mamlakatga,  Misrga  xizmat  qilishdir.  Ammo  Gitani  parvardigor  o‘z 
xilqatiga    bag‘ishlagan  buyuk  in’om  -  aqlni  insonning  oliy  xislati  deb  bilishdan  yiroq.  Inson 
shaxsida  u  aqlni  emas,  balki  tuyg‘uni  asosiy  narsa  sanaydi.  Uning  ijobiy  qahramoni 
romantiklashtirilgan  -  u  hissiyotga  berilgan,  jo‘shqin,  devonasifat,  vatan  uchun,  bechora  va 
baxtiqarolar uchun o‘zini qurbon qilishga tayyor. 
Gitanining  Mahfuzga  yaqinligi  uning  novellalari  tarkibining  notekisligida  -  bugungi 
kunni teranroq tushunish uchun o‘tmishga sho‘ng‘ishida ham namoyon bo‘ladi. 
Gitanining tarixiy konsepsiyasida shaxsiyat asosiy o‘rinni egallaydi. Jafokash va mazlum 
xalq uning ijodida passiv, mustaqil rol o‘ynamaydi. 
Gitanining harbiy hikoyalari qahramoni o‘sha "O‘spirin yozuvlari"dagi o‘spirin, ammo u 
endi  urush  sharoitiga  ko‘chirilgan,  harbiy  muxbir,  ofiser.  ("So‘zamol  jangchi  shikoyatlari", 
"Kofirlarga qarshi urush", "Ta’til - 72" va b.) 
Hikoyalarning  bosh  mavzusi  -  frontni  front  ortiga  qarshi  qo‘yish.  Front  va  front  orti 
orasidagi farq, falloh jangchilar to‘dasi va idoralarni egallab olgan burjua byurokratlari o‘rtasida 
birlikning  yo‘qligi  yozuvchida  dramatik  tuyg‘ular  uyg‘otadi.  Millatning  ichki  parchalanishi, 
yuqori  martabali  amaldorlarning  askarlar  ehtiyojiga  irganib,  befarqlik  bilan  qarashi  tashqi 
dushman  qarshisida  zaiflikni  keltirib  chiqaradi.  Harbiy  hikoyalar  qahramonlarining 
mushohadalaridan kelib chiqadigan ma’no shu. 
Hikoyalar  tuzilishi,  asosan,  eskicha,  kompozisiyaning  o‘zagini  voqelikdan  olingan 
taasurotlar hamda xotiralar va o‘y-andishalar chatishib ketgan monolog tashkil etadi. 
Misr  adabiyotida  50-60  -  yillarda  boshlangan  "yangi  mavj",  Misr  nasrining  voqelikni 
ziyolilar  dunyoqarashida  ro‘y  bergan  o‘zgarishlar  sababli  yangi  ideologik  va  estetik  asoslarga 
ko‘ra izohlashga yuz burishi novellistikada yangi shakllarni yuzaga keltirdi. Ilgari hukm surgan 
obrazlardagi  oddiylik,  tabiiylik,  voqelikka    moslik  xislatlari  ijodiy  taxayyul  erkinligi,  borliqni 
tafakkurning nozik o‘yinlariga mos holda qayta jonlashtirish prinsipi tomonidan siqib chiqarildi. 
"Yangi  mavj"  novellistlari  ko‘proq  shaxsning  ichki  dunyosi,  hissiyotlariga  diqqatni  qaratdilar, 
shaxsni  ko‘pincha  ijtimoiy  muhitdan  ajratib  olgan  holda,  ijtimoiy  voqelik  munosabatlariga 
kirishtirmasdan tasvirlay boshladilar. 
Inson  haqidagi  yangi  tasavvurning  shakllanishida  Yevropa  modernistik  adabiyoti, 
Z.Freydning  anglanmagan  psixologik  faoliyat  borasidagi,  Roje  Baradining  estetik  qarashlari 
asosiy  rol  o‘ynadi.  60  -  yillarda  arab  tiliga  J. -  P.Sartr,  A.Kamyu,  J.Joys,  S.Bennetning  qator 
nasriy va dramatik asarlari tarjima qilindi. 
Yevropa modernizm g‘oyalari va badiiy prinsiplarining Misr san’atida tez sur’atlar bilan 
yoyilishi  "yangi  realizm"  tarafdorlari  (Mahmud  Amin  al  -  Alim,  Abdurahmon  al-Xamisiy) 
hamda  u  yoki  bu  darajada  islom  tafakkuri  dunyosi  bilan  bog‘liq  (Abbos  Mahmud  al-Akkad, 
Najib Mahfuz, Fuad Zakariyo va b.) tomonidan qarshilikka uchradi. 
"Yangi  mavj"  oqimining  o‘zi  ham  yaxlit  emas  edi.  Ko‘pgina  yosh  novellistlar  realistik 
san’at mavqeida turgan holda shakl sohasida izlanar edilar. Ayni paytda, mamlakatdagi ma’naviy 
muhit, modernizm bilan to‘qnashuv ular ijodiga ta’sir etmay qolishi ham mumkin emasdi. Misr 
adabiyotida  umumiy  ideologizatsiya  tamoyili  yuzaga  keldi.  Unda  dolzarb  ijtimoiy  mavzularga 
bo‘lgan qiziqish susaydi, shaxs va uni o‘rab turgan sharoit munosabatlari tushunchasi o‘zgardi. 
Ayni  vaqtda  inson  va  borliqni  tasvirlashda  yuzaga  kelgan  o‘zgarish,  diqqatning  anglanmagan 
                                           
51
 Кирпиченко В.Н. Современная египетская проза. М.: 1986, С.181. 

---

 
106 
hissiyotlari,  tuyg‘ulari,  ro‘yolari,  tushlari  u  kayfiyat  atrofida  jamlanishi  tabiiy  ravishda  yangi 
badiiy vositalar sohasidagi izlanishlarni tezlashtirdi. 
Qalb  iztiroblari,  anglanmagan  ruhiy  kechinmalar  asarlarda  mifologik,  naturalistik, 
shahvoniy obrazlar orqali, ko‘lamli syurrealistik metaforalar, tusmolga asoslangan o‘xshashliklar 
vositasida tasvirlana boshladi. Misr novellistikasiga 50  -  yillarda ilk bor Yusuf Idris tomonidan 
kiritilgan ichki monolog badiiy usul darajasidan biriga aylandi. Bularning barchasi kolaj, montaj, 
kadrlashtirishning  turli  shakllarini,  matnda  boshqa  shrift  bilan  ajratib  beriladigan  parchalar  va 
shu  kabi  usullarni  yuzaga  keltirdi.  Umumiy  ravishda  "yangi  mavj"  mualliflari  ijodiga  xos 
bo‘lgan  yana bir xususiyat  arab tili sintaksisi,  iboralar tuzishga  erkin munosabatda bo‘lish  edi. 
Ular  gapda  so‘zlarning  majburiy  tartibiga  rioya  qilmas,  fe’lni  birinchi  o‘ringa  qo‘ymas, 
murakkab  sifatdosh  va  ravishdoshlar  bilan  tuzilgan  jumlalar  tuzishmas  edi.  Buning  o‘rniga 
"ishlov  berilmagan",  miyada  to‘satdan  tug‘iladigan,  uzuq  -  yuluq,  faqat  konteksda  ma’no  kasb 
etadigan jumlalarni xush ko‘rishar edi. 
Misr novellistikasidagi "yangi mavj" voqelikni ko‘proq shaxs tasavvurida "to‘nkarilgan" 
shaklda tasvirlagani bilan o‘z nomini oqlab, nasrning badiiy tasvir vositalarini jadal rivojlantirdi, 
uning uslubi, tilini boyitdi.