Xvii bob. Tashqi ta`sirlar va davlat siyosati

Bozorga asoslangan siyosat 1: tuzatuvchi soliq va subsidiyalar 
Tashqi ta’sirga javoban xatti-harakatni tartibga solish o`rniga, davlat ijtimoiy 
samaradorlik bilan xususiy rag`batlantirishlarni moslashtirishda bozorga 
asoslangan siyosatdan foydalanishi mumkin. Masalan, biz avval ko`rganimizdek, 
hukumat salbiy tashqi ta’siri bor faoliyatni soliqqa tortish va ijobiy tashqi ta’siri 
bor faoliyatni subsidiya qilish orqali tashqi ta’sirlarni o`zlashtirishi mumkin. Salbiy 
tashqi ta'sirlar bilan shug`ullanish uchun kuchga kirgan soliqlar tuzatuvchi soliqlar 
deyiladi. Ular, shuningdek, ulardan foydalanish tarafdori bo`lgan iqtisodchi Artur 
Pigu (1877-1959) nomiga Pigu soliqlari deb ham yuritiladi. Ideal tuzatuvchi soliq 
salbiy tashqi ta’sirli faoliyat tashqi harajatlariga teng bo`ladi va ideal tuzatuvchi 
subsidiya ijobiy tashqi ta’sirli faoliyat tashqi foydasiga teng bo`ladi. 
Iqtisodchilar odatda ifloslanishni bartaraf qilish yo`li sifatida tuzatuvchi 
soliqlarni afzal ko`rishadi, chunki ular jamiyat uchun kam harajatda ifloslanishni 
kamaytirishi mumkin. Nima uchunligini ko`rish uchun, keling bir misolni ko`rib 
chiqaylik. 
Faraz qilaylik, ikkita korxona – qog`oz ishlab chiqaruvchi va po`lat ishlab 
chiqaruvchi, har yili bir daryoga 500 tonna chiqindi chiqaradi. EPA bu ifloslanish 
darajasini kamaytirishni xohlaydi. U ikki yechimni ko`rib chiqadi: 

Tartibga solish: EPA ifloslanishini kamaytirish uchun har bir zavodga yiliga 
300 tonna chiqindi chiqarishini aytishi mumkin. 

Tuzatuvchi soliq: EPAhar bir zavod chiqaradigan chiqindining har bir 
tonnasi
uchun so`m50,000 dan soliq undirishi mumkin. 
Tartibga solish ifloslanish darajasini belgilaydi, soliq esa ifloslanishni 
kamaytirish uchun zavod egalariga qaratilgan iqtisodiy tayanch bo`ladi. Qaysi 
yechimni yaxshiroq deb, o`ylaysiz? 
Ko`pchilik iqtisodchilar soliqni afzal ko`radi. Bu afzallikni tushuntirish 
uchun, ular birinchi soliq ifloslanish umumiy darajasini kamaytirishda tartibga 

---

387 
solish kabi samarali ekanligiga ishora qilishadi. EPA tegishli darajada soliq joriy 
etish orqali o`zi istagan ifloslanish darajasiga erishishi mumkin. Soliq qancha 
yuqori bo`lsa, ifloslanishni kamaytirish shuncha katta bo`ladi. Soliq yetarlicha 
yuqori bo`lsa, fabrikalar ifloslanishi nolga tushirib umuman zavodni yopadilar. 
Tartibga solish va tuzatuvchi soliqlar ifloslanishni kamaytirishga qodir bo`lsa-
da, soliq bu vazifani yanada samaraliroq amalga oshiradi. Tartibga solish har bir 
zavoddan bir xil miqdorda ifloslanishni kamaytirishni talab qiladi. Ammo teng 
kamaytirish suvni tozalash uchun arzon yo`l emas. Qog`oz zavodi po`lat zavoddan 
ko`ra ancha past harajat bilan ifloslanishni kamaytirishi mumkin. Agar shunday 
bo`lsa, qog`oz zavodi soliq to`lashning oldini olish uchun ifloslanishni katta 
miqdorda kamaytirishi mumkin, po`lat zavodi ifloslanishni kamaytirishga kam 
harakat qilib, soliqni to`lab qo`ya qoladi. 
Odatda, tuzatuvchi soliq ifloslantirishga narx qo`yadi. Bozorlar tovarlarni eng 
yuqori baholaydigan xaridorlarga sotgani kabi, tuzatuvchi soliq ham ifloslanishni 
kamaytirishda eng yuqori narxga ko`nadigan fabrikalar ifloslantirish stavkalarini 
ajratadi. EPA qaysi ifloslanish darajasini tanlashidan qat’iy nazar, u soliq 
yordamida eng past umumiy harajat bilan bu maqsadga erishishi mumkin. 
Iqtisodchilar tuzatuvchi soliqlar atrof-muhit uchun ham yaxshiroqdir deb 
aytishadi. Buyruq-va-nazorat tartibga solish siyosati ostida, fabrikalar uchun ular 
300 tonna chiqindidan boshqa yana chiqindi chiqarishni kamaytirish uchun hech 
qanday sabab yo`q. Aksincha, soliq fabrikalarni toza texnologiyalarni 
rivojlantirishga undaydi, chunki toza texnologiya zavod to`lashi kerak soliq 
miqdorini kamaytiradi. 
Tuzatuvchi soliqlar boshqa soliqlardan farq qiladi. 8-bobda muhokama 
qilinganidek, aksariyat soliqlar rag`batlantirishni buzadi va resurslar taqsimotini 
ijtimoiy maqbul darajadan uzoqlashtirib yuboradi. iqtisodiy farovonlikdagi 
kamayishi, ya’ni iste'molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligida, hukumat 
ko`taradigan daromadlar miqdoridan oshib ketadi, natijada yo`qotishlarga sabab 
bo`ladi. Aksincha, tashqi ta’sirlar mavjud paytda, jamiyat ham zarar ko`rgan 
boshqa odamlar farovonligi haqida ham qayg`uradi. Tuzatuvchi soliqlar 

---

388 
tashqi ta’sirlar borligini hisobga olib, natijada resurslarni taqsimoti ijtimoiy maqbul 
darajaga yaqinlashishini ta’minlaydi. Shunday qilib, tuzatuvchi soliqlar hukumat 
uchun daromad oshirish bilan bir vaqtda, ular iqtisodiy samaradorlikni ham 
oshiradi.