Xvi asr Movarounnahr madaniy taraqqiyoti Mundarija: Kirish

Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Iqtisodiy va siyosiy tanglik ko‘pdan bed Movarounnahrga ko’z olaytirib turgan ko'chm anchi o'zbek xonlari, dastlab Abulxayrxonga, so'ngra uning nabirasi Muhammad Shayboniyxonga qo‘l keldi. Abulxayrxon temuriyzoda Abusaidga Samarqand tojini qo'lga kiritishga yordam bergan bo‘Isa, Muhammad Shayboniyxon Sulton Ali Mirzoga yordam berish bahonasida uni qatl ettirib, Samarqand taxtini egalladi va Bobur Mirzo kuchlarini m ag‘lub etib, M ovarounnahrning yagona hukmdori bo‘lib oldi. 1507-yili Hirot taxtini egallab, yirik Shayboniylar imperiyasiga asos soldi.

I.Bob. Movarounnahrda madaniyatning yuksalishi haqida umumiy.
1.1.Ijtimoiy-madaniy hayot va uning asosiy xususiyatlari.
XVI asrdan boshlab Shayboniy hukmdorlar, ayniqsa, Abdullaxon Soniy savdo-sotiqning rivojlanishiga alohida e'tibor berdi. Hindiston. Xitoy, Eron, Rusiya va boshqa davlatlar bilan savdo-sotiq aloqalari rivojlandi. Movarounnahrda ishlab chiqarilgan to'qimachilik buyumlari, ayniqsa, ip va ipak gazlamalar, kimxob, gilam, metall buyumlar savdo-sotiqning asosiy manbayi hisoblangan.
Shayboniylar davri madaniyatining rivojiga bevosita sulola vakillarining o'zlari sezilarli ta'sir ko'rsatdilar. Chunki sulolaning Muhammad Shayboniy, Ubaydullaxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon, Abdullaxon Soniy va boshqa hukmdorlarining o'zlari o'qimishli kishilar bo'lishib, hatto she'riyatda qalam tebratganlar. Tarixiy ma'lumotlarga ko'ra, Ubaydullaxon musiqa asboblarida kuy chalishning ustasi, nozik husnixat sohibi bo'lgan. Shu boisdan Abdulazizxon va Abdullaxonlar o'z davrining yetuk kutubxonalarini tashkil etganlar. Kutubxonalar qoshida qo'lyozma asarlardan nusxa ko'chiruvchi, eskilarini ta'mirlovchi xattotlar va ustalar faoliyat ko'rsatganlar.
Bu davr madaniyatining asosiy xususiyati diniy mafkuraning davlat mafkurasiga aylanganligidir. Shu boisdan diniy mafkura- chilarni tayyorlovchi diniy madrasalar faoliyatiga alohida e'tibor bilan qaralgan. Movarounnahrning ko'pgina shaharlarida (masalan, Buxoro, Samarqand. Toshkent va boshqa shaharlarida) yangi mad- rasalar bunyod etildi. Mazkur madrasalarda nafaqat sof teologik fanlar o'qitilgan, balki axloqshunoslik, tilshunoslik. adabiyotshunoslik. tarix, matematika, astronomiyaga oid fanlar ham o'qitilgan.
Taxt tepasiga kelgan hukmdorlar izdan chiqib borayotgan ma'na- viy hayotni qaytadan izga solish, ma'naviy tanazzulning oldini olish maqsadida o'sha davrda juda katta obro'ga ega bo'lgan shayxlarning yordamiga suyanishga majbur bo'ladilar. O'z navbatida, shayxlar mamlakatning siyosiy hayotiga bevosita o'z ta'sirini ko'rsata bosh- laydilar. Masalan, Juybor qishlog'ilik mashhur shayxlar shayboniylar davrida ham, ashtarxoniylar davrida ham jamiyatning ma'naviy bo’g’ini edilar.
Muhammad Shayboniyxon o'z davlatini mustahkam lab olgach, mamlakatning iqtisodiy hayotini yaxshilashga, uni ichidan mustahkamlashga qaratilgan bir qator islohotlar o‘tkazdi. Dehqonchilikning rivojlanishiga yordam beruvchi yer to'g‘risida, vaqf masalalari bo‘yicha bir qator chora-tadbirlarni am alga oshirdi. O‘zaro taxt talashishlar natijasida tinch joylarni izlab, o‘z yerlarini tashlab ketgan kishilarning qarovsiz yerlarini masjidlar, madrasalarga vaqf mulki sifatida berdi. 1502-yilda Zarafshon vohasida qaqrab va qarovsiz yotgan yerlarda dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida Ko‘hak (Zarafshon) daryosiga suv-ayirgich va k o‘prik qurdiradi. M amlakatning ichki birligini mustahkam lash uchun 1507-yilda barcha hududiy hukm dorlar zarb qildirayotgan pullarni bekor qilib, pul islohotini amalga oshiradi. Bu esa savdo-sotiqning rivojlanishiga, mamlakat siyosiy-iqtisodiy m avqeyining oshuviga yordam beradi.
Bu davrda to ‘qimachilik, kulolchilik, duradgorlik, metallga ishlov berish, qog‘oz vam ato ishlab chiqarish taraqqiyetdi. Shuningdek, xalq amaliy san’atining yog‘och, tosh, metail o ‘ym akorligi, kandakorlik, naqqoshlik, xattotlik rivoj topdi. Sam arqandda vuqori sifatli qog‘oz ishlab chiqarish yanada yuksaldi. Ipak qog‘ozi deb ataluvchi oliy nav qog‘ozlar asosan ipak paxtadan aralashtirib tayyorlangan. Sam arqandlik usta Miribrohim “Sultoniy” va “Miribrohimiy” nomli qog‘ozlarni ishlab chiqarish bilan m ashhur bo'lgan.
Samarqand qog‘ozlarining keng ko‘lamda ishlab chiqarilishi kitobat san’atining taraqqiy etishiga,o‘z navbatida, Movarounnahrning ko‘pgina m adaniy jihatdan yuksalgan shaharlaridagi madrasalar qoshida hamda boy-badavlat kishilar tomonidan tashkil etilgan kutubxonalarning kо'payishiga olib keldi.
Bu kutubxonalarda nodir qo‘lyozm alar bilan birga tarix, tilshunoslik, adabiyot, geografiya, falsafa, mantiq, fiqhshunoslik, notiqlik, tibbiyot, m atem atika. astronom iya kabi ko'plab fan sohalariga oid kitoblar to‘plangan
Shunga qaramasdan ashtarxoniylar davrida mamlakatni holidan to’ydiruvchi o‘zaro taxt talashishlar beklar va boylar o'rtasidagi ixtiloflar davom etgan. Xalqning o'zaro kurashlardan qiynalayotganligini ko‘rgan ijod ahllari, masalan, Turdi (Farog'iy), Boborahim M ashrablar o‘z asarlarida hukm dorlar, beklar, sultonlar va ayrim din rahnam olarini qattiq tanqid ostiga oigan. C hunki ularga nisbatan xalqda ishonch qolm agan edi. Ular diyoat, insof. adolat va xalqparvarlikdan uzoqlasha boshlagan edilar. M a'lum ki, qayerda diyonat, imone'tiqod, adolat hukm surarkan, o‘sha joyda el hukm dordan xursand, o‘sha yerning shoirlari hukm dorlar madhida boigan, xalqning turmushi, ijtimoiy unosabatlar va hodisalar, botiniy va zohiriy ishqning kuychisiga aylangan. O'zaro nizolar esa xalqni hayotdan bezdiradi. Tarafkashiik kuchayadi. Tinch va osuda hayot, ra'iyatparvar hukm dorlar xalqning orzusiga aylanadi. Shu boisdan Turdi o ‘z asarlarida m am lakatni p arch alab , boylik to ‘p!ashga intilayotgan yuqori tabaqa vakillarini tanqid ostiga oladi. Yagona
« o‘zbek yurti» g‘oyasini ilgari suradi:
Tor ko'ngilli beklar, man-man demay, kenglik qiling,
To ‘qson ikki bori o ‘zbek yurtidir tenglik qiling.
Jam iyat hayotining taqdiri butunlay ruhoniylar qoiiga o'tgach, ya’ni XVII asr oxiridan boshlab Markaziy Osiyo madaniyatida tushkunlik kayfiyatlari kuchaydi. T asavuf ta’limotiriing ildizlari jamiyat m a’naviy hayotining ko‘pgina sohalariga chuqurroq kirib bordi. Ayniqsa, tasawiifning qalandarlik oqimining ta’siri kuchaydi. Qalandarlar tasavvuf ta ’limotini yoyishning qudratli vositasiga aylandilar. U lar nafaqat diniy ta’iim otni, baiki tarki dunyochilikni targ'ib qilishni ham asosiy vositasiga aylanganlar. Shuningdek, ular devonalik yo‘li orqali adolatsizlikka qarshi kurashganlar ham.
Umuman olganda, bu davr abadiyjarayonida bir tomondan ko‘proq botiniy va zohiriy ishq-m uhabbatni kuylash k o ‘zga yaqqolroq tashlansa, ikkinchi tom ondan, riyokor dindorlar, ochko'z boylar, boylik to ‘plashga intiluvchi beklar tanqid ostiga olinadi, uchinchi tom ondan esa, inson qismati taqdirning azaliy hukm i ekanligi g‘oyasi ilgari suriladi.
Ham Shayboniylar, ham Ashtarxoniylar saroylari qoshida ko'plab san’atkorlarni to'plab, ularga homiylik qilganlar. Natijada nafaqat she’riyat va me'm orlik san’atlari, balki musiqa san ’ati ham taraqqiy etadi. Ikkala sulola hukm ronligi davrida m ohir sozanda va xonandalar, shoir-bastakorlardan Mavlono Kavkabiy, Mavlono Rizo, Mavlono Pirmuhammad Kulol, Ali Do‘st Navoiy, Amir Ali Akbar Sa arqandiy, Amir Masti Kobuziy va boshqalar xalq orasida m ashhur boigan.
XVI-XVII asrlarda yashagan Mavlono Kavkabiy va Darvesh Ali Changiylar musiqashunoslikka oid asarlar yaratishib, kuy va qo'shiq, ularning turlari ham da shakllari masalasini yoritib berdilar.
Masalan, Hasan Xoja Nisoriyning yozishicha, «Va mullo Kavkabiy musiqa sohasida Ubaydullaxon nomiga bir risola tasnif etib, unda ta’lifvaiy ko’ haqida so‘z yuritgan, hajm , jinslar bahsini ham keltirib, yettita b o lg an birinchi tabaqa zarbidan va o‘n uchta bo’lgan ikkinchi tabaqa zarbidan hosil boluvchi 12 m aqom ni 6 ovozda nazm qilib, manzuaga kulliyot bog‘langankim musanniflar bir ovozdan bu dilkash amalga tahsinlar aytib kelmoqdalar». Kavkabiy maqom yomlari va musiqaning nazariy tomonlarini yoritib bergan.