|
GEN-ATROF-MUHIT O’ZARO TA’SIRI
Qanday qilib gen va atrof-muhit bir-biriga ta’sir qiladi.
Bizning shaxsiyatimiz faqatgina genlarimizning mahsuli ekanligini taxmin qila olamizmi? Yo’q, chunki gen va atrof-muhit, tabiat va tarbiya xuddi ikki qo’lning qarsagi kabi birga ishlaydi.
Bizning o’xshashliklarimiz ichida eng muhimi – turlarimizning xarakterli tamg’asi – bu bizning ulkan moslashuvchanlik imkoniyatimizdir. Ba’zi inson fe’l-atvori ikki ko’zga ega bo’lish kabi har muhitda hayolan bir xil rivojlanadi. Ammo boshqa fe’l-atvorlar aynan maxsus muhitlarda ifodalanadi. Yozda yalangoyoq yurib siz qattiqlikni rivojlantirasiz, qadoq oyoqlar – ishqalanishga moslashgan biologik holatdir. Ayni paytda sizning qo’shningizning taqasi – yangi kelgan odam bo’lib qoladi. Ikkingiz orangizdagi farq, albatta atrof-muhitning natijasidir. Lekin bu shuningdek biologik mexanizmning mahsuli – moslashish hamdir. Bizning bo’lishgan biologiyamiz bizning rivojlangan farqimizni osonlashtiradi (Buss, 1991).
Genlar – o’z-o’zlarini tartibga soluvchilardir. Vaziyatga qaramasdan bir xil natijaga olib boruvchi andazadek harakat qilgandan ko’ra genlar reaksiyaga kirishadi. Afrikaning yozdagi yashil xonqizisi kuzda jigarrangga aylanadi. Haroratni nazorat qiluvchi genetik o’zgarishdan mamnun holda ayrim vaziyatda jigarrangni ishlab chiqaradigan genlar boshqa vaziyatda yashilni ishlab chiqaradi. Shunday qilib, aynan bir xil, lekin turli tajribali odamlar bir-biriga o’xshash fikrlarga ega bo’ladi, lekin aynan emas. Bir egizak o’zining sherigining sevgisidan mutlaqo o’zgacha tarzda sevib qolishi mumkin.
Bizdan xarakterimiz ko’proq genlarimizning mahsulini yoki atrof-muhitnikimi deb so’rash xuddi dalaning hududi ko’proq uzunlikning mahsulimi yoki kengliknikimi deb so’rash kabidir. Shunga qaramay biz turli xil dalalarning turli xil hududlari ko’proq ularning kengligi va uzunligining farqining natijasimi deb so’ray olamiz. Va shuningdek insonning insonga xarakteri farqlari ko’proq tabiat tomonidanmi yoki tarbiya tomonidanmi deb so’ray olamiz.
Genlar va hayotiy tajribaning ikkalasi ham muhim deb aytish - to’g’ri. Lekin ko’proq anig’i, ular o’zaro ta’sir ko’rsatadi. Tasavvur qiling, ikkita chaqaloq: biri irsiy beg’am, kirishuvchan va jozibali, boshqasi esa kamroq. Taxmin qilamizki, birinchi chaqaloq mehribonlikka va rag’batlantiruvchi parvarishga ko’proq erishadi ikkinchisidan ko’ra va hayotda do’stona, dilkash inson sifatida rivojlanib boradi. Ikkalasi ham o’sib borarkan, tabiiy do’stona bola keyinchalik ko’proq ijtimoiy dadillikni rag’batlantiruvchi mashg’ulotlar va do’stlarni qidiradi.
Ularning natijaviy shaxsiy farqlariga nima sabab bo’lgan? Irsiyat ham, tajriba ham yolg’iz mos kelmaydi. Atrof-muhit genlarning ish-harakatiga sabab bo’ladi. (olimlar hozir qachon maxsus genlar oqsil yaralishiga sabab bo’lishiga atrof-muhitning ta’siri ustida tadqiqot olib borishyapti). Bizning irsiy ta’sirlangan xususiyatlarimiz boshqa raqsdagi hamrohimiz – shuningdek boshqalardagi muhim javoblarni chaqiradi. Shu sababli bolaning ta’sirchanligi va tajovuzkorligi sinfdagi namunali bolaga nisbatan iliq muomalada bo’lgan o’qituvchining jahldorona javobi bo’lishi mumkin. Ota-onalar ham o’zlarining bolalariga turli xil munosabatda bo’lishi mumkin: biri jazolanadi, boshqasi esa yo’q. Bunday holatda bolaning tabiati va ota-onaning tarbiyasi o’zaro ta’sir ko’rsatadi. Birortasi ham alohida harakat qilmaydi. Irsiyat va makon birga mos tushadi.
Esga soladigan bog’lanishlar bizga tushuntirishga yordam beradi. Nega aynan bir xil turli oilalarda voyaga yetkazilgan egizaklar ota-onalarining iliq munosabatini ajoyib o’xshashlik sifatida eslaydi – deyarli aynan bir xil ota-onalarda bo’lgani kabi (Plomin 1998, 1991, 1994). Do’stona egizaklar o’zlarining ilk oilaviy hayotlaridagi ajralib turuvchi eslatishlariga ega bo’ladi – hattoki bir xil oilada voyaga yetgab bo’lsa ham! “Bolalar bizda turli xil ota-onalardek tajriba qoldiradi, o’zlarining sifatlariga bog’liq holda”, deb qayd qilgan Sandra Skar (1990). Bundan tashqari saralash natijasi ishda bo’lishi mumkin. Yoshimiz o’tgani sayin biz atrof-muhitni bizning tabiatimizga mos kelishiga qarab tanlaymiz.
Shunday ekan, ilg’or tushuncha jihatidan, bizning irsiy mayl va bizni qurshab turgan atrof-muhit orasidagi o’zaro bog’liqlik pog’onasining mahsulimiz.
Xususiyatlarimizga bog’liq holda biz aniq ravishda atrof-muhitni tanlaymiz. Va biz o’zimizning tabiatimizdan reaksiya uyg’otamiz. Shu sababli bizning irsiyat odamlar qanday munosabatga kirishishi va bizga ta’sir ko’rsatishiga ta’sir qiladi.
Biologic xususiyatlar ijtimoiy natijalarga ega. Shunday ekan, tabiat tarbiyaga xilof ekanligini unuting, tabiat orqali tarbiyani o’ylang. 8 [3]
To say that genes and experience are both important is true. But more precisely, they interact. Imagine two babies, one genetically predisposed to be attractive, so¬ciable, and easygoing, the other less so. Assume further that the first baby attracts more affectionate and stimulating care than the second and so develops into a warmer and more outgoing person. As the two children grow older, the more nat¬urally outgoing child more often seeks activities and friends that encourage further social confidence.
Do'stlaringiz bilan baham: |
