Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Inflatsiya atamasi juda keng qamrovli tushuncha bo’lib, uning paydo bo’lishi va rivojlanishi uzoq tarixga ega. Inflatsiya so’zi lotincha “inflation” so’zidan olingan bo’lib, ko’pchish degan ma’noni anglatadi. Inflatsiya birinchi marta meditsina sohasida ishlatilgan . Iqtisodiy atama sifatida esa, 1861-1865-yillarda Shimoliy Amerikada juda kata miqdordagi pul, ya’ni 450mln. dollarning muomalaga chiqishi bilan kirib kelgan. 1864-yil 2yil mobaynida ularning to’lov qobiliyati 60% ga tushib ketgan. XIX asrda bu atama Fransiya va Angliyaga ham kirib keldi. Iqdisodiy adabiyotlarda bu atama XX asrda, ya’ni birinchi jahon urushudan so’ng qo’llanila boshlandi¹. Hozirgi davr inflatsiyasi o’tgan davr inflatsiyasidan farq qiluvchi xususiyatlarga ega. Sababi ilgari inflatsiya vaqtinchalik hodisa bo’lib, odatda urush vaqtida harbiy xarajatlar qoplash uchun qog’oz pullarning chiqarilishi natijasida vujudga kelgan. Biror daromad olmasdan turib, ya’ni ishlab chiqarish va tovar aylanmasi su’ratlarini oshirmasdan turib uni emissiya qilish salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin edi. Natijada muomalaga chiqarilgan pullar, muomala uchun zarur bo’lgan miqdordan oshib ketgan va pulning real qiymati uning nominal qiymatidan tushib ketgan, ya’ni haqiqatda pul birligi o’zida ko’rsatilgandan kam miqdorda ifoda qila boshlagan. Oldingi davrdagi inflatsiyaning yana bir xususiyati shundaki, ular ma’lum davrda namoyon bo’lgan. Hozirgi kundagi inflyatsiya, odatda, doimiy xaraktergaega bo’lib, kundalik hayotning barcha sohalarini qamrab olishi, pul omillaridan tashqari boshqa iqtisodiy omillarga ta’sir qilishi bilan farqlanadi. Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bo‘lib, unga bo‘lgan yondashuv ham o ‘zgarib bonnoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kundagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan, pul muomalasi qonunining buzilishi umumxo‘jalik mexanizmining ishdan chiqishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligi bo’lib qolmasdan, ishlab chiqarish va qayta ishlab chiqarishda inqirozlar mavjudligi bilan ifodalanadi.
Hozirgi davr inflyatsiyasi pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi, ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar salmog‘ining o‘sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi. Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalq xo‘jaligining turli sohalari o’rtasida vujudga kelgan nomutanosiblikdir. Bu, avvalambor, jamg'arma va iste’molchi o‘rtasidagi talab va taklif, davlatning daromadlari va xarajatlar o'rtasidagi, muomaladagi pul massasi va xo'jaliklarning naqd pulga bo’lgan talabi o‘rtasidagi nomutanosibliklardan iboratdir. Odatda inflyatsiya - bu muomalada mavjud bo’lgan naqd pullar yoki naqd bo’lmagan pullar hajmining tovarlarning real taklifiga nisbatan haddan tashqari ko'payib ketishidir. Lekin bu ta’rif inflyatsiya tushunchasini to’la ifodalay olmaydi. Inflyatsiya tovar narxlarining o‘sishi bo’lgani bilan, u faqatgina pul omili bilan bog‘liq emas. Bu juda murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisa bolib, bozor iqtisodiyotining turli sohalarida takror ishlab chiqarishdagi nomutanosiblikni ifodalaydi. Inflyatsiya hozirgi kunda dunyodagi iqtisodiy rivojlanayotgan mamlakatlarning oldidagi dolzarb muammodir. Tovar narxlari bir qancha omillarga, ya'ni bozorning monopollashishi, mehnat unumdorligining o'zgarishi, doiraviy va mavsumiy tebranishlar, tarkibiy siljishlar, iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi, bozor konyukturasini o‘zgarishi, yangi soliq stavkalarining kiritilishi, pul birligi devalvatsiyasi va revalvatsiyasi, tashqi iqtisodiy aloqalar va stixiyali ofatlarga qarab oshib boradi. Lekin shuni ham inobatga olish kerakki, har qanday narxlarning ko‘tarilishi ham inflyatsiya bo‘lavermaydi. Shuning uchun yuqorida sanab o'tganlarimnigdan haqiqiy inflyatsiyani keltirib chiqaradiganlarini aniqlab olish lozim. Yuqorida sanab o‘tilgan omillardan birini asosiy va yagona inflyatsiya sababchisi emasligini ko‘rsatish maqsadida tabiiy ofatlami misol qilib ko‘rsatamiz. Uni suv toshqini misolida oladigan bo‘lsak, bu holatda qurilish materiallariga bo‘lgan talab yuqori bo‘ladi. Demak, bundan ko‘rinadiki, qurilish mollari narxi ko‘tarila boshlaydi, lekin shu o‘rinda qurilish mollari ishlab chiqaruvchilar o‘z tovarlarini yanada sifatli va ko‘proq ishlab chiqarishni boshlashadi. Bu esa raqobatning kuchayishiga va narxlarning ko‘tarilishiga emas, aksincha tushishiga olib keladi. Pul miqdorining nisbatan ortib ketishi, qadrsizlanishiga, pulning ortiqcha emissiya qilinishi, pul emissiyasi o‘zgarmasdan uning aylanish tezligining ortishi, muomaladagi pul miqdori o‘zgarmaganda ham tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish hajmining kamayib ketishi, pul qiymatining pasayishi kabi omillar ta’sir qiladi. Ba’zi bir sabablarga ko‘ra narxlarning o'sishini inflyatsiya deb atashimiz mumkin. Bularga, inflyatsiyaning kelib chiqishi, yalpi talab bilan yalpi taklif muvozanatining buzilishi, nomutanosiblik ro‘y berishi oqibatida eng avvalo, davlat xarajatlari bilan daromadlari o ‘rtasida nomutanosiblik, davlat budjeti taqchilligi oqibatida kelib chiqadi. Bu taqchillik qanday yo’l bilan qoplanishidan qat’iy nazar inflyatsiyaga olib keladi: investitsion moliyalashtirish emissiya usuli bilan amalga oshirilsa; bozor tarkibi tuzilishining o‘zgarishi iqtisodiyot ochiqligining o‘sishi bilan inflyatsiyani import qilish xavfi ham kuchayadi; inflyatsion kutish; Markaziy bankning noto'g'ri pul-kredit siyosatini olib borishi. Hozirgi davrda dunyoning deyarli biror mamlakati yo'qki, inflyatsiyadan yiroq bo’lsa. Ularning hammasi bu muammoga duch kelmoqda va inflyatsiya o'sish sur’atlarida rivojlanishlar kuzatilmoqda. Inflyatsiyaning alohida tomonlarini dezinflyatsiya, deflyatsiya, reflyatsiya, biflyatsiya (miksflyatsiya), agflyatsiya va stagflyatsiya kabi tushunchalar ham ifodalaydi.²