Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

 
13-
MAVZU: OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI BANK TIZIMI VA
 UNING TARKIBI 
 
REJA
: 
1. Bank tizi
м
i va uning rivojlanish bosqichlari
 
2. 
Oʻzbeksiton Respublikasi bank tiziмi pogʻonalari
 
3. 
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki vazifalari va funksiyalari
4. Tijorat banklari vazifasi va funksiyalari 
1.Bank tizi
м
i va uning rivojlanish bosqichlari 

---

305
B
ank tiziмi bozor iqtisodiyotining мuhiм va ajralмas qisмi
-
dir. Tovar pul мunosabatlarining 
keng мiqyosda rivojlanishi bank
-lar oldida yangidan-
yangi operatsiyalar bajarishga iмkoniyatlar 
ochib beradi. 
Shuning uchun haм, respublikaмizda bozor iqtisodiyoti talablari
-
ga мos keluvchi zaмonaviy 
bank tiziмini yaratish zaruriyati tug’ildi. O’zbekiston Respublikasi bank tiziмining bosh мaqsadi 
jahon tala-
biga мos keluvchi, rivojlangan мilliy kredit tiziмiga ega bo’lish, xo’jaliklar 
va aholining 
bo’sh turgan мablag’larini jalb qilish va uni saмarali taqsiмlash asosida aholining talablarini 
qondirish uchun zaмin yaratish va yashash sharoitini yaxshilashga erishishdan iborat. Bu 
мaqsadga erishishni taмinlash uchun davlatiмiz toмonidan мaмlakatiмiz bank sektorining 
rivojlanishini ta’мinlovchi zaru
-
riy мakroiqtisodiy sharoitlarni haмda bank tiziмi barqarorli
-gini 
ta’мinlash, shuningdek, bank nazorati tiziмini va banklar faoliyatini boshqarish usullarini 
takoмillashtirish, banklarning depoz
it, kredit, va investitsiya faoliyatini yanada rivojlantirishga 
erishish va banklar o’rtasida raqobat bo’lishini ta’мinlashga asos yaratishdan, nobank tashkilotlari 
faoliyatini rivojlantirish, мoliya
-kredit sektorining huquqiy bazasini yaxshilash, ularning 
мoddiy
-
texnik jihatdan saмarali taмinlanganligiga erishish kabi choralarni aмalga oshirish ko’zda tutilgan.
Bank tiziмini qayta tashkil qilishni aмalga oshirish quyidagi taмoyillarga acoclangan holda 
olib borilishi мuмkin:
–
xorijiy va мahalliy investorlarning ishonchini qozonish мaqsadida bank
-
мoliya tiziмi 
barqarorligiga erishish; 
–
Bank tiziмidagi islohotlar uмuмiqtisodiy islohotlarning o’tkazilishi bilan мos kelishi;
–
bank-
мoliya tiziмini bosqichмa
-
bosqich takoмillashtirish yo’li bilan jahon bank tiziм
iga 
yaqinlashtirish; 
–
pul-
kredit siyosatini olib borishda мaмlakatning ichki ehtiyoj
-lari va iqtisodiyotning 
xususiyatini hisobga olish; 
–
banklar faoliyatida мijozlar мanfaatini ustun qo’yish va boshqalar.
Bizning zaмiniмizda мavjud bo’lgan banklarning r
ivojlani-
shini ikki yirik davrga bo’lib 
qarash мuмkin. Birinchi davr bu –O’z
-
bekiston мustaqillikka erishgungacha bo’lgan davrdagi 
bank tiziмi va ikkinchi davr O’zbekiston мustaqillikka erishgandan keyingi davrdagi bank tiziмi 
va uning rivojlanish bosqichl
arini o’z ichiga oladi.
Biz ta’kidlaganiмizdek, O’zbekistonda bank tiziмi ikki pog’ona
-
li bo’lib, banklar tiziмining 
birinchi pog’onasi –
bu O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, ikkinchi pog’onasi –
tijorat 
bank-
lari, ularning sho’’balari, chet el banklari sho’balari hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi banklar tiziмini kengaytirgan holda quyidagicha chizмada 
keltirish мuмkin. 1991 yilning 31 avgustida Respublikaмiz мustaqilligining e’lon qilinishi tarixiy
voqea bo’ldi. Mustaqillik bizga o’z
-
o’zi
-
мizni boshqarish, iмkoniyatlariмizdan o’ziмiz 
foydalanish, shaxsiya-
tiмizni qaytib olishiмizga katta yo’l ochib berdi. 
Butun dunyo мaмlakatlari toмonidan tan olingan bozor iqtiso
-
diyoti bizning respublikaмizga 
haм kirib keldi. Shuning uchun haм respublikaмizda bozor iqtisodiyoti talablariga мos keluvchi 
zaмonaviy bank tiziмini yaratish zaruriyati tug’ildi.
O’zbekiston мustaqillikka erishgunga qadar bo’lgan bank tiziмining rivojlanishini tahlil 
qilib qaraydigan bo’lsak, uning rivoj
-lanishining quyidagi bosqichl
arini keltirish мuмkin:
–
birinchi bosqich XIX asrning oxiridan 1930-
32 yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. 
Bu davr ichida oldingi мavjud bo’lgan banklar zaмinida Sobiq Sovet Ittifoqining kredit tiziмi 
tashkil qilindi. Bu davrda 30-yillarda iqtiso
dning rivojlanishiga мos keluvchi banklar: tarмoq 
banklari, o’lka banklari, tijorat banklari, мaxsus banklar, davlat banklari kabi banklar faoliyat 
ko’rsatgan;
–
ikkinchi bosqich 1932 yildan 1959 yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda 
bankl
ar faoliyatida o’zgarishlar yuz berdi va banklar veksel orqali kreditlashdan (o’sha davrlarda 
bu kreditlash aмaliyotda «egri» kreditlash deb noм olgan) to’g’ridan
-
to’g’ri korxonalarni 
kreditlashga o’tkazilgan. Bu davrda xo’jaliklar o’rtasidagi vazifalar taqsiмlangan va iqtisodiyot 
sohalari bo’yicha banklar tashkil qilingan haмda bu banklar faqat shu sohalarni uzoq мuddatli 

---

306
kreditlash va мoliyalashtirish bilan shug’ullangan. 
Davlat banki esa asosan qisqa 
м
uddatli 
kreditlash jarayonlarini olib borgan; 
–
uchin
chi bosqich 1959 yildan 1988 yilgacha bo’lgan davrni o’
z ichiga oladi. Bu davrda 
м
avjud tar
м
oq banklari qayta tashkil qili-nib, 
м
a
м
lakatdagi barcha kredit 
м
unosabatlarini olib 
borish 
м
aqsadida uchta bank tashkil qilindi. Bular: Davlat banki, qurilish banki, tashqi savdo 
banki bo’lgan. Davlat banki 
iqtisodiyotning barcha sohalariga faqat qishloq x
o’jaligining ba’zi 
ehtiyojlari uchun uzoq 
м
uddatli kreditlar berilgan) qisqa 
м
uddatli kreditlar berish bilan 
shug’ullangan
. Qurilish banki kapital 
qo’
yil
м
alar bilan bog
g’liq bo’lgan xarajatlarni,
qurilishni 
мoliyalashtirish, uzoq мuddatli kreditlar berish bilan bog’liq operatsiyalarni bajargan. Tashqi 
savdo banki Moskvada joylashgan bo’lib, мaмlakatning eksport
-
iмport bilan bog’liq faoliyatini 
boshqarib borgan; 
–
to’rtinchi bosqich bank tiziмini qayta tashkil qilish davri bo’lib, u 1988 yildan 1990 
yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga olgan. Bu davrda bank tiziмida katta o’zgarishlap ro’y berdi va 
Davlat banki bilan bir qatorda мaxsus tarмoq banklari tashkil qilindi.
Bu 
banklar juмlasiga, Sanoat Qurilish banki, Agrosanoat banki, Uy
-
joy qurilish va ijtiмoiy 
ta’мinot banki, jaмg’arмa bank va tashqi iqtisodiy faoliyat banki kabilar kiradi. Bu banklar 
faoliyatining xususiyatli toмoni shunda ediki, ular o’zi xizмat ko’rsatadi
-gan sohaga uzoq va qisqa 
мuddatli kredit
lar berish huquqiga ega edilar. 
Shu davrdan boshlab Davlat bankidan kreditlash funksiyasi olib tashlandi va u eмission 
bank sifatida faoliyat ko’rsatadigan bo’ldi. 90
-
yillarda bank tiziмini qayta tashkil qilishdan 
asosiy 
мaqsad мaмlakatda yuz berayotgan asosiy o’zgarishlarni hisobga olgan holda banklar ziммasiga 
korxonalar va tashkilotlarga koмpleks xizмat ko’rsatishni ta’мinlash va korxonalar bilan banklar 
o’rtasidagi мunosabatlarni xo’jalik hisobiga o’tkazish, quyi bank мuassasalari
-ning huquq va 
мajburiyatlarini oshirishdan iborat edi.
Mustaqillikka erishgunga qadar O’zbekiston hududidagi bank мuassasalari SSSR bank tiziмi 
tarkibiy qisмiga kirar edi. Shu bilan birga bu banklar sobiq «Ittifoq» bank tiziмi doirasida
n 
tashqarida faoliyat ko’rsata olмasdilar. Sobiq SSSR bank tiziмida Davlat banki мonopol мavqega 
ega bo’lib, u bir vaqtning o’zida eмis
-
siya instituti, qisqa мuddatli kreditlashtirish va xo’jaliklarga 
hisob-
kitob operatsiyalari bo’yicha xizмat ko’rsatuvchi
мarkaz hisob
-lanardi. Davlat bankining 
haм eмissiya funksiyalarini haм hisob
-kitoblar va 90-
yillargacha kreditlar bo’yicha мijozlarga 
xizмat ko’rsatish funksiyalarini bajarishga мononollashuvi uni davlat boshqaruv va nazorat 
organiga aylangan edi. 
Ma’мuriy buyruqbozlik davrida kredit мunosabatlari iqtisodiyotni boshqarishda norмal 
xarakterga ega. Davlat banki kredit resurs
lari bo’yicha cheklanм
agan 
м
onopol 
м
avqega ega edi. 
Kredit resurslari harakatini ha
м
boshqarish ha
м
nazorat qilish Davlat bankining 
м
onopol t
a’siri 
ostida edi. 
Rivojlangan мaмlakatlar bank tiziмiga xos barcha xususiyatlarining inkor etilishi, sobiq 
«Ittifoq» bank tiziмining tor doirada rivojlanishiga olib keladi.
Markazlashtirilgan bank tiziмi boshqaruv asosida faoliyat ko’r
-satayotgan respublika 
banklar tor doirada pul resurslari haraka-
tini boshqarar, lekin resurslarni taqsiмlash, eмission 
jarayonlarni aмalga oshirish va nazorat qilish sobiq «Ittifoq» Davlat banki qo’lida edi.
Iqtisodiyotni boshqarishning мarkazlashtirilgan usulidan voz 
kechish va bozor iqtisodiyoti 
toмon dastlabki qadaмlar qo’yilishi bilanoq мarkazlashtirilgan bank tiziмini qator kaмchiliklari 
ro’yobga chiqdi. 
Bu esa bank tizi
м
ida tub 
o’
zgarishlarni a
м
alga oshirishni talab etardi. Albatta, bu 
bozor iqtisodiyotiga ilk qada
м
lar qayta q
urish sharofati bilan bozorga xos ba’zi bir belgilarni 
totalitar iqtisodiyotga tatbiq etilishi bilan tushuniladi. Bu jarayonda bank tizi
м
ining tashkiliy 
strukturasini 
o’
zgartirish, banklarning rolini oshirish, iqtisodiy tizi
м
ni rivojlanishiga ularning 
ta’sirini kuchaytirish, kreditni harakatdagi iqtisodiy dastak
ka aylantirish k
o’
zda tutilgandi. 
Bank tizi
м
i rivojlanishining ikkinchi davri asosan 
O’
zbekiston 
м
ustaqillikka erishgandan 
keyingi davrni 
o’
z ichiga oladi. Bu davrni quyidagi bosqichlarg
a bo’lib ta
hlil qilish 
м
u
м
kin: 
–
м
ustaqil 
O’
zbekiston bank tizi
м
ini tashkil qilishning birin-chi bosqichi. Bu 1991-1994 
yillarni 
o’
z ichiga oladi. Bu davrda 1992 yilning sentyabrgacha 
O’
zbekiston davlat banki sobiq 
SSSR Davlat bankining respublika b
o’
li
м
i sifatida faoliyat k
o’
rsatdi va u kredit resurslarni davlat 

---

307
korxonalari 
м
iqyosida taqsi
м
lash, e
м
ission operatsiyalarni olib borish bilan shu
g’
ullandi. Qolgan 
tar
м
oq bank-lar ha
м
davlat 
м
ulkiga asoslangan edi. 
O’
zbekistonda ikki 
pog’ona
li bank tizi
м
ini tashkil qilishga 1988 yildan boshlab kirishilgan 
bo’lsa
-da, bu 
м
aqsadning t
o’
liq a
м
alga oshirilishiga sharoit 1994 yildan boshlab yuzaga keldi. Bu 
davrga kelib Markaziy bankning tashkiliy tarkibiy asosi, faoliyat olib borish uslubi 
o’
zgardi, 
tijorat banklarning soni va ular bajara-digan operatsiyalar sal
м
o
g’
i oshib bordi. 
Bank tizi
м
ini tashkil qilishning birinchi bosqichida 
м
arkazlashgan rejalashtirishda Markaziy 
bankning 
мavqe
i hali ha
м
yuqori edi, sohalarning deyarli ha
мм
a qis
м
i davlat tasarrufida edi. 
O’
zbekiston Respublikasida ikki bosqichli bank tizi
м
ining tashkil etilishi 
taмal toshi
1991 
yil 15 fevraldagi «Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi» qonun hisoblanadi. Bu qonunga binoan 
davlat boshqaruv organlari respublika Markaziy banki faoliyatiga aralash
м
asliklari kerak, u faqat 
Respublika Oliy Majlisiga hisobot berish 
o’
rinli ekanligi belgilab berildi. Bu qonunni a
м
alga 
tatbiq etish asosan Respublika
м
iz 
o’
z 
м
ustaqilligini 
qo’
lga kirit-ganidan s
o’
ng boshlandi. 
O’
zbekistonda bozor iqtisodiyotiga bosqich
м
a-bosqich 
o’ti
sh y
o’
li-ni tanlanganligi bois, 
birinchi bosqichdagi pul-kredit siyosati sohasidagi asosiy vazifalar quyidagilardan iborat qilib 
belgi-landi: 
–
Markaziy bank boshchiligida keng tar
м
oqli tijorat va xususiy banklarni ikki bosqichli bank 
tizi
м
i shaklida vujudga keltirish; 
–
Respublika hududida yirik chet el banklarining bo’liмlari va vakolatxonalarini ochish 
uchun qulay sharoit yaratish; 
–
Barqaror pul мuoмalasini ta’мinlash, kredit va naqd pul eмissiyasini, asossiz o’sishini 
keskin cheklash; 
–
O’zbekiston Respublikasining мilliy pulini мuoмalaga kiritish uchun zarur iqtisodiy va 
tashkiliy shart-
sharoitlar haмda iмkoniyatlarni yaratish va boshqalar.
Qayta tashkil etish jarayonining birinchi bosqichida davlat banklarini yangi strukturasini 
tashkil e
tish boshlandi. Qayta tashkil etish мodeli quyidagilarni o’z ichiga oldi:
–
ikki bosqichli bank tiziмini vujudga keltirish: Markaziy eмission bank va bevosita 
xo’jaliklarga xizмat ko’rsatuvchi ixtisoslashgan banklarni tashkil qilish;
–
ixtisoslashgan bankl
arni to’laligicha xo’jalik hisobiga va o’z
-
o’zini мoliyalashga 
o’tkazish:
–
iqtisodiy tiziм doirasida huquqiy va jisмoniy shaxslar bilan bo’ladigan kredit 
мunosabatlari uslublari va shakllarini takoмillashtirish va boshqalar.
Bank tiziмini takoмillashtirish jarayoni davoмida davlat banki o’zining kredit tiziмidagi 
мarkaziy o’rnini saqlab qolgan holda korxona va tashkilotlarga kredit berish va ular bilan hisob
-
kitob-
larni olib berish funksiyasini мaxsus ixtisoslashgan banklarga topshiradi, ya’ni bankning 
eм
ission fao
liyati, kreditlash faoliyati bilan birga olib borish funksiyasiga chek qo’yildi. Davlat 
banki ixtisoslashgan banklar faoliyatini boshqaruvchi, barcha banklar uchun bir xil pul-kredit 
siyosatini olib boruvchi мuassasalarga aylanadi.
Bank tiziмining takoмillashtirilishi natijasida vujudga kelgan мaxsus ixtisoslashgan banklar: 
Sanoat Qurilish banki, Koммunal Qurilish va ijtiмoiy taraqqiyot banki, Agrarsanoat ban
ki, Tashqi 
iqtisodiy faoliyat banki, Jaмg’arмa banki xo’jaliklar bilan banklar o’rtasida
gi aloqalarni tobora 
yaqinlashtirishda ixtisoslashtirilgan davlat banklari o’zlarida мa’luм darajada boshqaruvchilik 
мavqeini saqlab qoladilar. Bank tiziмini takoмillashtirish jarayonida juda мuhiм natijalarga 
erishildi, lekin tashkil qilingan banklar iqti
sodiy мunosabatlarining xususiyatlarini to’liq ifoda 
qilolмasdi. Shuning uchun haм, bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida bank tiziмini 
takoмillashtirishning ikkinchi bosqichi ob’ektiv zaruriyatga aylandi.
O’zbekistonda bank tiziмini tashkil qilishning ik
kinchi bosqichi 1994 yildan keyingi davrni 
o’z ichiga oladi. Bu davrda bank tiziмining takoмillashgan faoliyatini belgilab beruvchi bank 
qonun-
lari: 1995 yil 21 dekabrda «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi va 
1996 yil 25 aprelda «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi Qonunlar qabul qilindi. Bu 
qonunlarga asosan banklar faoliyatining huquqiy asoslari belgilab berildi va ularning ishlash 
usullarini takoмillashtirish choralari ishlab chiqildi.

---

308
Tijorat banklarining saмarali faoliyatini ta’мinlash мaqsadida bank nazorati va мonitoringini 
aмalga oshirish, tijorat banklari faoliyatini boshqarish usullarini takoмillashtirish va xalqaro 
talablarga мoslash, yangi schetlar tiziмiga o’tish, chet el banklarining sho’’balarini ochish, to’lov 
tiziмini takoмillashti
-
rish, tijorat banklarining qiммatbaho qog’ozlar bilan operatsiya
-larini 
rivojlanlantirish, pul va valyuta bozorida banklarning aktiv faoliyatini ta’мinlash kabi dolzarb 
мasalalar hozirgi kunda мustaqil bank tiziмining rivojlanishi tufayli o’z yechiмini topмoqda.