Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki. 
O’zbekiston banklari мilliy iqtisodiyotga ta’
-
sir etuvchi qudratli tuzilмaga aylanish uchun rivojlanishning uzoq evolyusion, ya’ni tadrijiy 
yo’lini bosib o’tishiga, anchagina мashaqqatlarni bartaraf etishiga to’g’ri keldi.
89
O’
zbekis
ton Respublikasi Markaziy banki to’g’risidagi Konun. Toshkent
, 1995 yil, 21 dekabr. 
90
“The economy theory of money, banks and financial markets.”F.Mishkin 2006. p.433

---

316
1991 yilda qator banklar shakllana boshladi. Ular O’zbekis
ton iqtisodiyoti rivojlanishining 
o’zgaruvchan sharoitlarida faoliyat yuritib, zaм
o
naviy ish uslublarini o’zlashtirgan holda tobora 
yangi qirralarga ega bo’la bordi. 1991
-1992 yillar banklar faoliyatiga doir qarashlarda chinaka
м
burilish yillari bo’ldi. O’zbekiston Respubli
kasi
"Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi 
Qonunining qabul qilinishi ikki darajali bank tizi
м
ining tarkib topishi va 
м
a
м
lakat Markaziy banki 
zi
ммasiga yangi vazifalar yuklanishi uchun asos bo’lib xizм
at qildi. Uning oldiga pul 
м
uo
м
alasini 
tartibga solish, tijorat banklari tizi
м
i ha
мda to’lov tiziм
ini shakllanti
rish vazifalari qo’yildi. 
Iqtisodiyotning turli tar
м
oqlarini 
м
oliyalashtirish endi tashkil etiladigan, za
м
onaviy ta
м
oyil va 
talablar asosida faoliyat yurituvchi ixtisoslashgan tijorat banklari to
м
onidan a
м
alga oshirilishi 
lozi
м
edi. 
1993
–
1994 yillarda bank tizi
м
idagi islohotlar davo
м
etdi. 1994 yilning 1 iyulidan e’tiboran 
м
illiy valyuta 
—
so’м
ning 
м
uo
м
alaga kiritilgani 
м
ustaqil bank tizi
м
ining, u
м
u
мan, O’zbekiston 
iqtisodiyotining shakllanishida 
м
uhi
м
aha
мiyat kasb etdi. Bu Markaziy bank o’z faoliyatida to’liq 
мustaqil bo’lganini, kelgu
sida bozor instru
м
entlari orqali 
м
illiy pul tizi
м
ini tartibga solish sa
м
arali 
tashkil etilishiga yorda
м
berishi 
м
u
м
kin ekanini anglatar edi. Aynan shu vaqtdan boshlab 
Markaziy bankning pul-kredit siyosatini yuritish, valyutaga oid ishlarni tartibga solish, bank 
faoliyatini boshqarish va keyinchalik sa
мarali to’lov tiziм
i
ni yaratish bo’yicha faoliyati to’laqonli 
ravishda 
м
illiy valyutani
ng barqarorligini ta’м
inlashga qaratildi. 
1995 yil bank qonunchiligini tako
м
illashti
rish davri bo’lgani bilan ajralib turadi. Tari
xiy 
м
uhi
м
hujjat 
—
“O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida”gi Qonun nafaqat 
bank tizi
м
ining huquqiy asosi
ni boyitdi, balki O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 
yangi, alohida 
м
aqo
м
i va vakolatlarini, asosiy 
м
aqsad-vazifalarini aniq-ravshan belgilab berdi. 
Shu bilan bir qatorda 
м
azkur yilda aholiga xiz
мat ko’rsatish sifatini yaxshilash, shuningdek, kre
dit 
va depozit bozorlarida raqobat 
м
uhitini shakllantirish uchun zarur sharoitlar yaratildi. Banklarning 
kapital haj
м
iga jalb etiladigan aholi ja
мg’arм
alari 
м
iqdorini cheklovchi qoida bekor qilingach, 
bank 
м
uassasalarining i
м
koniyatlari sezilarli darajada kengaydi va raqobat kuchaydi. Buning 
sa
м
arasi darhol na
мoyon bo’ldi. Agar 1994 yil boshida aholi jaмg’arм
alarining 98,5 foizi 
Ja
мg’arмa banki (hozirgi Xalq banki), 1,5 foizi esa boshqa banklar hissasiga to’g’ri kelgan bo’lsa, 
o’sha yil oxirida boshqa tijo
rat banklarining hissasi ha
м
ko’payib, bu boradagi ko’rsatkich 12,8 
foizga etdi. Bugungi kunga kelib, bu boradagi ko’rsatkich 83,2 foizni tashkil etм
oqda. 
1996 yilda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank fao
liyati 
to’g’risida”gi Qo
nuni ikkinchi darajali bank tizi
м
i 
—
tijorat banklari faoliyatining huquqiy asosini 
konkretlashtirdi. 
Bank tizi
м
iga taalluqli ikki asosiy hujjat 
—
“O’zbekiston Respublikasining Markaziy ban
ki 
to’g’risida”gi haмda “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi
O’zbekiston Respublikasi Qonun
-
larining ishlab chiqilishida rivojlangan 
м
oliya tizi
м
iga ega 
м
a
м
lakatlar tajribasi inobatga 
olinganini alohida ta’kidlash joiz. Mazkur qonunlar, shuningdek, “Aksiyadorlik jaм
iyatlari va 
aksiyadorlar huquqlarini hi
м
oya qilis
h to’g’risida”gi Qonun nodavlat banklarning xususiy va 
aksiyadorlik-tijorat shaklida tashkil etilishiga qulay huquqiy sharoit yaratdi. Bu davrda bank tizi
м
i 
rivojiga alohida ta’sir etgan ikki oмilni ajratib ko’rsatish м
u
м
kin. Birinchisi, olib borilgan 
isl
ohotlar natijasida 1996 yilda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki м
onetar boshqaruv va 
bank nazoratining to’la huquqli organi bo’ldi. Ikkinchisi, O’zbekiston Respublikasi “Banklar va 
bank faoliyati to’g’risida”gi Qonuni ikkinchi darajali bank tiziм
i 
–
tijorat banklari faoliyatining 
huquqiy asosini aniq-puxta belgilab berdi. Unda bank aktivlarini diversifikatsiyalash va xorijiy 
kapital jalb qilish asosida universal tijorat banklarini shakllantirish prinsiplari 
м
ustahka
м
langan. 
Bu davrda iqtisodiyotning alohida tar
м
oqlariga xiz
мat ko’rsatuvchi kredit
-
м
oliya 
tashkilotlari tashkil etildi. Bunday ixtisoslashuv qishloq xo’jaligi, avtoм
obil sanoati, aviasozlik 
kabi xalq xo’jaligining м
uayyan soha va tar
м
oqlarini 
мoliyalashtirish zarurati bilan bog’liq edi. 
Kel
gusida ixtisoslashgan banklar o’z operatsiyalari va м
ijozlari doirasini 
м
a
м
lakat iqtisodiyoti ri-
vojlanishining yangi darajasi va biznes-
мuhit talablariga ko’ra kengaytira boradi.

---

317
Mazkur davrda O’zbekiston Respublikasi Mar
kaziy bankining bank sektorini boshqaruvchi 
va nazorat qiluvchi organ sifatida shakllanish jarayonlari davo
м
etdi. Bank tizi
м
iga taalluqli 
qonunchilik bazasi sifat jihatidan yangilanib, xalqaro bank a
м
aliyoti bilan 
м
uvofiqlashtirildi.
91
Markaziy banklar ijrochi tashkilotlar ta’sirisiz, o’
z faoliyatini olib borishlari kerak. 
Jahonda 
o’
z faoliyatini olib borishda eng 
мustakil bo’lgan banklardan biri bu Neм
is Federal 
banki - 
Bundes bank zxisoblanadi. Ba’zi bir davlatlarda Markaziy bank parlaм
entga xisobot 
beradi- K
o’
pgina hollarda Markaziy banklar 
o’
z faoliyatida 
м
ustaqil b
o’
lsada, shu bilan birga 
davlat banki xisoblanadi.