Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

27-rasm.. Federal zaxira tizi
м
i.
94
 
- FRS okrugi 
-
FRS boshqaruv Kengashi 
-
FRS Banklari 
-
FRS bank filiallari 
-
FRS Okrugi chegaralari 
(Alaska va Gavai 12 okrud ichiga kiradi) 
Barcha federal zaxira banklari- bu xususiy kvazi (
мa’luм
kis
м
i davlatga tegishli) 
м
uassasalari. Uning egalari 
–
viloyat xususiy tijorat banklari FZT
м
i ishtirokchilari. Bu banklar 
FZBning uzining viloyatidagi aksiyalariga ega va shu aksiyalar buyicha dividentla yillik 6%dan 
osh
м
asligi kerak. Xar bir viloyatda ishtirokchi-banklar 6ta viloyat federal banki direktorini 
saylashadi; yana 3tasini FZT boshkar
м
a kengashi tayinlaydi. Bu 9ta direktor bank prezidentini 
saylab so’ngra uni boshqarм
a Kengashi tasdiqlaydi.
Viloyatlararo direktorlari 3ta kategoriyaga bo’linadi. A kategoriyaning 3ta direktori (bank
ishtirokchilari to
м
onidan tayinlagan) 
–
bu professional bankirlar, yana 3ta B kategoriya 
direktorlari, - yirik sanoat ko
мpaniyalari, qishlok xo’jaligi yoki xizмat bo’liм
i boshqaruvchilari. 
Boshqaruv kengash bilan tasdiklangan 3ta S kategoriya direktori, ja
м
iyat 
м
anfaatlarini taqdi
м
etib, 
boshqaruvchi, xiz
мatchi yoki bank aksioneri bo’lla olм
aydilar. Federal Zaxira Konuni 
м
ualliflari 
direktor tanloviga shunday yondashilganki xar bir federal zaxira banki direktorini a
м
erikaning 
barcha viloyat bo’linм
alari taqdi
м
qilishi shart. 
3. Markaziy bankning funktsiyalari: eмission funktsiya; “banklarning banki” 
funktsiyasi. 
94
“The economy theory of money, banks and financial markets.”F.Mishkin 2006. p.420
-421
 

---

320
E
мission funksiya
si.
 
Markaziy bank banknotalarni 
м
uo
м
alaga chiqarish b
o’
yicha
м
onopol 
мavqeiga ega. Bu «banknota yakka 
hoki
мligi», deb 
ha
м
ataladi. Banknotalar 
м
a
м
lakat hududidagi 
hisob-kitoblarda cheklan
м
agan 
м
iqdorda qabul qilinuvchi yagona t
o’
lov vositasidir. Markaziy 
bankning naqd pullarni berish jarayonidagi 
м
onopol 
м
avqei, uning barcha pul 
м
assasining haj
м
ini, 
shu ju
м
ladan, tijorat banklarining hisob-raqa
м
laridagi pul 
мablag’larini 
ha
м
nazorat qilishiga 
i
м
kon beradi. 
O’
zbekiston Respublikasi Markaziy banki xaqidagi qonunning 34-38- chi 
м
oddalarida 
Markaziy bank 
м
a
м
lakatda 
м
uo
м
alaga pul chiqarish h
uquqiga ega bo’lgan м
onopol bank ekanligi 
qayd etilgan. Shu nuqtai nazardan, u 
м
uo
м
aladagi pul 
м
assasining barqaror ravishda aylanishiga 
javobgardir. 
Markaziy bank uchun banknotalarning xarid qobiliyatini barqaror darajada saqlab turish 
м
uhi
м
aha
м
iyatga ega. Bu esa, eng avvalo, 
м
uo
м
aladagi banknotalar 
мiqdorining o’zgarishiga 
bog’liq. Bu holatni hisobga olgan bir qator м
arkaziy banklar, xususan, Ger
м
aniya Markaziy banki 
rahbariyati 
м
uo
м
aladagi naqd pul 
м
assasini tartibga solishni, kreditlash haj
м
ini nazorat qilish 
bilan bir qatorda, 
м
illiy valyutaning 
barqarorligini ta’м
inlashning 
м
uhi
м
sharti, deb hisoblaydi. 
«Banklarning banki» funktsiyasi.
 
Markaziy bankning «banklarning banki» sifatidagi 
funktsiyasi, bizning fikri
м
izcha, asosan, quyidagi t
o’
rt y
o’
nalishda na
мoyon bo’ladi: 
Barcha tijorat banklari o’
z 
мablag’larining мa’luм
qis
м
ini Markaziy bankdagi foizsiz 
hisob-raqa
м
larida 
м
ini
м
al rezervlar sifatida saqlashga 
м
ajburdirlar. 
Xususan, Ger
м
aniya Federativ respublikasida 1984 yildan boshlab, asosan, barcha tijorat 
banklari bilan bir qatorda uzoq 
м
uddatli 
qo’yilмalar bilan shug’ullanuvchi kredit institutlari va 
qurilish ja
мg’arм
a kassalari ha
м
м
ini
м
al rezervlarini Markaziy bankda saqlashga 
м
ajbur 
bo’ldilar.
95
Bank 
мijozlari o’zjaмg’arм
alarining yoki kreditlarining 
мa’luм
qis
м
ini Markaziy bank 
biletlarida, y
a’ni naqd pullarda oladilar. Mijozlarning bu talabini tijorat banklari Markaziy 
bankdagi 
м
uddatsiz ja
мg’arм
alarining istalgan paytda naqd pulga al
м
ashtiriladigan qis
м
i 
hisobidan qondiradilar. Markaziy bank ana shunday y
o’
l bilan butun bank tizi
м
ining t
o’
lovga 
qobilligiga ta’sir qiladi. Aмм
o, bundan har bir tijorat banki 
o’zining naqd pullarga bo’lgan talabini 
faqatgina ikki 
м
uhi
м
vazifani hal qilish i
мkoniyatiga ega bo’lib turibdi. Birinchidan, м
ini
м
al 
e
м
ission bank 
мablag’lari hisobidangina qondira oladi, 
degan xulosa kelib chiq
м
aydi. Ayri
м
banklarda banknotalarning ortiqcha zaxirasi 
мavjud bo’ladi va ular boshqa banklarga bu pullarni 
kreditga berishi 
м
u
м
kin. Pul bozori rivojlangan 
м
a
м
lakatlarda bu jarayon texnik jihatdan juda 
silliq 
ko’
chadi. Shunisi xarakterliki, tijorat banklaridagi ortiqcha naqd pullar 
м
iqdori e
м
ission 
bank yaratgan pullar 
м
iqdoriga tengdir. De
м
ak, tijorat banklarining banknotalarni kreditga berish 
i
м
koniyati cheklangan. Bu esa, ularning banknota e
м
issiyasi sohasida Markaziy bankka 
bog’l
iqligini saqlab qoladi. 
Shunday qilib, Markaziy bank rezervlar tizi
м
i orqali bank tizi
м
ining t
o’
lovga qobilligini 
ta’мinlayotgan bo’lsa, ikkinchidan, pul bozoridagi naqd pullarga bo’lgan talabni boshqarish orqali 
tijorat banklarining pul va kredit ekspansiyasini nazorat qilish i
мkoniyatiga ega bo’layapti.
1. Markaziy bank barcha tijorat banklari va boshqa kredit institutlari uchun «so’
nggi
kreditor»dir.
Tijorat banklari vaqtinchalik likvidli kredit oladilar. Bu kreditlar, albatta, tijorat veksellari 
bilan, davlatning qi
ммatbaho qog’ozlari bilan yoki bankning boshqa qarz м
ajburiyatlari bilan 
ta’мinlangan bo’lishi kerak.
Markaziy bankning tijorat banklarini qayta 
мoliyalashtirish bo’yicha aм
alga oshiradigan 
doi
м
iy operatsiyalari tufayli pul bozorining 
мq’tadil faoliyati ta’мinlanadi. Bu esa, o’znavbatida, 
tijorat banklariga 
мijozlarga qulay bo’lgan foiz stavkalarida kreditlar berish iм
koniyatini yuzaga 
keltiradi. 
95
Немецкий
Федеральнқй
банк
. 
Специальное издания Немецкого Федерального банка, №7, 1993 г., стр. 64.

---

321
Ayni vaqtda, Markaziy bank, tijorat banklariga bergan kreditlari uchun belgilaydigan foiz 
stavkalarini qzgartirish y
o’li bilan kredit resurslariga bo’lgan talabni tartibga solish iм
koniyatiga 
ega bo’ladi.
2. Markaziy bankning ushbu funktsiyasi doirasidagi uchinchi y
o’
nalish, asosan, ikki holatda 
na
мoyon bo’ladi. Markaziy bank м
a
м
lakat hududida a
м
alga oshiriladigan hisob-kitoblar 
shakllarini, ularni q
o’
llash tartibini va 
м
uddatini belgilab beradi. Xususan, Ne
м
is Federal banki 
to’g’risidagi qonunda Bundesbankning «hisob
-kitoblar tizi
м
ining banklar to
м
onidan 
м
a
м
lakatda 
va xorij bilan bo’lgan aloqalarda ijro etilishi to’g’risida g’aм
x
o’rlik qilishi» belgilab qo’yilgan.
Haddan ziyod katta 
м
iqdordagi zaxiralarni tijorat banklari to
м
onidan saqlab turilishi xazina 
va tijorat veksellari kabi pul bozori vositalariga bo’lgan talabni qisqarishiga olib keladi. Shu b
ilan 
birga, tqlovning kechikishi yuqori inflyatsiya sharoitida kelib tushadigan pul 
мablag’lari real 
qiy
м
atining pasayishiga, davlat va korxonalar to
мonidan kreditga bo’lgan talabning kuchayishiga 
olib keladi. Bunday sharoitda restriktsiyaviy pul-kredit siyosatining a
м
alga oshirilishi, shubhasiz, 
мablag’lar etishм
ovchiligi natijasida ijro etil
м
agan t
o’
lov topshiriqno
м
alarining t
o’
planib 
qolishiga va korxonalarning 
o’
zaro qarzdorlik su
мм
alarining sezilarli darajada 
o’
sishiga olib 
keladi. 
3. Ma
м
lakat bank tizi
м
ining 
мo’’tadil faoliyat ko’rsatishida Markaziy bankning qanday 
usullar yorda
м
ida va qay darajada tijorat banklari faoliyatini nazorat qilishi 
м
uhi
м
aha
м
iyatga ega. 
Hozirgi kunga kelib banklar faoliyatini nazorat qilish rivojlangan xorijiy davlatlarda 
м
arkaziy banklarning 
м
uhi
м
faoliyatiga aylandi. Faqat Buyuk Britaniya Markaziy bankigina 
nisbatan kech, ya’ni 1979 yilda rasм
an, qonuniy asosda banklar faoliyatini nazorat qilish huquqiga 
ega bo’ldi.
Bundesbankning bu sohadagi 
o’
ziga xos xususiyati shundan iboratki, u bevosita banklar 
faoliyatini nazorat qilish bilan shug’ullanм
aydi. Balki nazoratni Federal nazorat 
м
ahka
м
asi a
м
alga 
oshiradi. A
мм
o Bundesbank nazorat 
м
ahka
м
asiga yaqindan k
o’м
aklashadi. Xususan, ushbu 
м
ahka
мaning joylarda bo’linм
alari 
м
avjud e
м
as va u t
o’
liq Federal bankning joylardagi 
м
uassasalaridan foydalanadi. Bundan tashqari, qarorlar qabul qilishda nazorat 
м
ahka
м
asi bir qator 
м
asalalar b
o’yicha Markaziy bankning roziligini olishi kerak. Masalan, banklarning o’zkapitali va 
t
o’
lovga layoqatliligi xususida qaror qabul qilinishi uchun albatta, Bundesbankning roziligi 
bo’lishi shart.
96
Markaziy bankning banklar faoliyatini nazorat qilishining eng asosiy sababi 
м
a
м
lakatda 
bank tizi
мiga bo’lgan yuksak ishonchni ta’м
inlash. Bu ishonch tijorat banklar
ining o’zм
ijozlari - 
huquqiy va jis
м
oniy shaxslar oldidagi 
м
ajburiyatlarini t
o’liq va o’z
vaqtida bajara olishi orqali 
ta’м
inlanadi.