Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

5. To’lov 
 tizimi va uning rivojlanish bosqihclari. 
6. Plastik kartochkalar orqali amalga oshiriladigan hisob-kitoblar

---

188
mablag’larini banklarga ishonib topshirish tushunchasiga ega emas va 
bu B shaharchaning 
iqtisodiyoti barqarorligiga ta’sirini ko’rsatgan.
Bu ikki holatdan shuni aytish mumkinki, agar biror hududda pul aylanish darajasi qanchalik 
darajada past bo’lsa, pul aholi qo’lida shuncha kam aylanadi hamda pul massasining iqtisodiyot
ga 
ta’siri ham sezilarsiz bo’lishi kuzatiladi. Pul aylanish darajasiga ta’sir etuvchi omillar sirasiga 
quyidagilar kirishi mumkin: 

Hududdagi moliyaviy tashkilotlar soni 

Aholining umumiy soni 

Amalga oshiriladigan pul o’tkazmalari miqdori 
Xorijiy Iqtisodchi olimlardan biri Ludwig von Misesnin
g ta’kidlashicha pul aylanishi 
tushunchasining asosiy mohiyati shundan iboratki, bu jarayonni nafaqat butun bir iqtisodiyot 
darajasida 
balki, alohida individuallar faoliyati misolida o’rganish kerak. Shu jihatdan pul 
aylanishi jarayonini o’rganishda narxlar va xarid qilish qobilyati bo’yicha tatbiq etish har doim 
ham to’g’ri bo’lmasligi mumkin.
Yana bir iqtisodchi olim Helmut Creutz pul aylanishi tushunchasini xarid qilish jarayonidan 
tashqari qarz va qayta tolovlar miqdoriga ham bog’lab o’rganadi. Bu olim pul aylanishini 3 xil 
ko’rinishda turli jarayon bo’yicha tasvirlaydi.
1.
Pul aylanishi to’lovlar va qarz bo’yicha olib qaralganda
Yu
qorida keltirilgan jarayonni boshi ham oxiri ham mavjud emas. Ya’ni bu jarayonda 
qaralayotgan mablag’ qanaqa maqsadda ishlatilmasin, u to’xtovsiz harakatda bo’ladi. Bunda A, 
B…E lar iqtisodiyotdagi barcha sub’ektlar bo’lib, agar bu jarayonda masalan, A sub’ekt B ga 
xaridi uchun pul to’lagan bo’lsin. B sub’ekt esa bu pulni C ga qarz sifatida beradi va C o’sha 
pulga D dan tovar sotib oladi. E su’bekt esa A ning ko’rsatgan xizmati uchun to’lovni D dan qarz 
sifatida oladi. Bu jarayonda muomalada aylanayotgan p
ul tovar va xizmatlarga to’lov uchun 3 
marta, qarz munosabati uchun esa 2 marta ishlatildi. Agarda B sub’ekt mablag’ini qarz 
munosabatiga yo’naltirmasa, bunda jarayon buzilishi mumkin.
2.
To’lovlar va qarzdorlik to’lovlari bo’yicha pul aylanishi jarayoni
: 

---

189
Bu jarayonda A sub’ekt C dan tovar sotib oladi, C esa o’zining kreditorlik qarzini B ga 
to’laydi va natijada B sub’ekt E dan mahsulot sotib oladi. O’z navbatida E sub’ekt ham D ga o’z 
qarzini qaytaradi va D bu mablag’ga A da tovar yoki xizmatlar sotib 
olishi mumkin. 
3.
Pul aylanishi bank orqali yoki uni vositachiligida yuzaga kelganda: 
Bunday jarayonda endi A sub’ekt B dan bank cheki orqali mahsulot sotib oladi va qolga 
jarayon ham yuqoridagi kabi davom etgan holda chek bo’yicha hamda bank vositachiligi
da 
to’lovlar amalga oshiriladi.
Buyuk iqtisodchi Karl Marks esa bu jarayonni asosan tovar va pulga bog’lab tushuntiradi. 
Unga ko’ra pul aylanishining ilk oddiy ko’rinishi talab va taklif asosida amalga oshiriladigan 
savdo-sotiq jarayonida vujudga keladi. Bunda sotish ham sotib olish ham va pul ham bir-biriga 
uzviy aloqador bo’lib, sotuvchi tovar yoki xizmatga, xaridor esa pulga ega bo’ladi. Shunga ko’ra, 
pul aylanishini asosiy vositasi asosan xarid vositasi sifatida namoyon bo’ladi va bu pul aylanishi 
jarayonida turli vazifalarni bajaradi.
Xarid qilish jarayonida pul sotuvchi qo’liga, tovar esa xaridor qo’liga o’tadi. Bu holatda esa 
tovar va pul qarama qarshi yo’nalishda harakat qiladi.
44
Pul aylanmasi sub’ektlar o’rtasida amalga oshiriladigan iqtisodiy mun
osabatlarning naqd va 
naqd pulsiz ko’rinishid
ir. Xorijiy mamlakatlar iqtisodiy adabiyotdarida pul aylanmasi deyarli 
o’rganilmaydi. Buning asosiy sabablaridan biri, balki mazkur mamlakatlar bank muassasalarida 
hisob 
–
kitoblarni amalga oshirishda pul aylan
masi naqd va naqd pulsiz ko’rinishi shakllari 
o’rtasida farq mavjud emasligi bo’lishi mumkin. Haqiqatda ham rivojlangan va ayrim 
44
Helmut Creutz “ The Money Syndrome” 
Towards a Market Economy Free from Crises
(Chapter 3- Money movements, Money circulation) -
1999. 86-87p 

---

190
rivojlanayotgan mamlakatlar banklarida naqd va naqdsiz pul hisob 
–
kitoblarni amalga oshirish 
o’rtasida farq mavjud emas. 
Pul aylanishi modeli uning ( yaratilishi ) muomalaga chiqarilishi va qaytishi bilan 
bog’liq izchil to’rt bosqichdan iborat: 
banklar firmalarga kredit beradi; 
firmalar o’z xodimlariga ish haqi to’laydi; 
xodimlar firmalarning yaratgan mahsuloti, tavari, xizmatini xarid qiladi;
firmalar banklarga olgan kreditlarini qaytarib to’laydilar.
Grazianining fikriga ko’ra: “Pulning aylanish nazariyasi pulning butun aylanish 
davomiyligini muhokama qiladi, ya’ni bank qarzlarini berilishi bilan boshlanib, qarzlarni to’lanib 
so’ndirilishi bilan tugaydi. 
Haqiqatda, aylanish modeli “pulning butun aylanish davri” ni yoritib bera olmaydi. Bank
-
firma munosabatlaridan tashqari , model real iqtisodiy va moliyaviy operatsiyalardan farq 
qilmaydi, banklar va moliyaviy vositachilar orasidagi farqlar tizimli emas; eski sanoat 
tushunchasiga asoslanib qayta mahsulot ishlab chiqaradi va xarid qiladi.
45
Pul aylanmasidan tashqari t
o’
lov aylanmasi degan tushuncha mavjud. T
o’
lov aylanmasi pul 
aylanmasiga qaraganda keng tushuncha. T
o’
lov aylanmasi-bu pul shaklidagi mabla
g’
larning va 
pul bozori instrumentlarning vositasida amalga oshirilgan t
o’
lovlarning yi
g’
indisidir. 
To’lov
aylanmasi 
–
bu pullar va pul bozori instrumentlari harakatlari yig`indisidir. 
Pul bozori instrumentlariga quydagilar kiradi : 
-
Veksellar; 
-
Depozit sertefikatlari; 
-
Jamg`arma sertefikatlari; 
-
Obligatsiyalar; 
-
Bank akseptlari. 
Veksel 
–
veksel beruvchining yoki vekselda ko’rsatilgan boshqa tulovchining vekselda 
nazarda tutilgan muddat kelganda veksel egasiga muayyan so’mmani to’lashga doir shartsiz 
majburiyatni tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir.
Tijorat veksellari
 
–
tijorat veksellari tovarlar 
kreditga sotilganda yoziladi. Vekselni mol etkazib beruvchi to’ldiradi. Sotib oluvchi esa vekselga 
mas’ul shaxsning imzosi va muhr qo’yadi. Ana shundan keyin veksel sotib oluvchining mol 
etkazib beruvchi oldidagi qarz majburiyatini tasdiqlovchi hujjatga aylanadi. Tijorat vekseli 
pulning to’lov vositasi funktsiyasini bajaradi.Vekselni indassament orqali boshqa shaxslarga 
uzatish mumkin
. 
Indassament-vekselni boshqa shaxsga uzatish huquqini beruvchi maxsus 
yozuv.Vekselni boshqa shaxsga uzatgan shaxs indossant deyiladi.Vekselni qabul qilib olgan shaxs 
indossat deyiladi. 
Obligatsiyalar 
–
o’
z egasiga qat
’
iy belgilangan foiz k
o’
rinishida daromad keltiruvchi 
qimmatli qo
g’
oz. 
Davlatning xazina majburiyatlari. 
Depozit sertifikatlari 
–
bu tijorat banklari tomonidan korxonalar ixtiyoridagi vaqtinchalik 
bo’sh pul mablag’larni jalb qilish maqsadida chiqariladigan qimmatli qog’
oz. 
Jam
g’
arma sertifikatlari
 
–bu jismoniy shaxslar ixtiyoridagi vaqtinchalik bo’sh pul 
mablag’larni banklarga jalb qilish maqsadida chiqariladigan qimmatli qog’oz.
Cheklar
–
unda 
ko’rsatilgan
summani 
to’lash
to’g’risidagi
topshiriqdir. Amaliyotda pullik 
cheklar va hisob kitob chekl
ari qo’llaniladi. Fredirik Mishkenning fikriga ko’ra cheklarning jiddiy 
kamchiligi ularni chiqarish bilan bog’liq xarajatlarning katta ekanligidir. AQSh da har yili chekni 
muomalaga chiqarish uchun 40 mlrd.$ xarajat qilinadi. 
-
Bank aktseptlari 
–
aktsept so’zi lotincha so’z bo’lib qabul qilmoq degan manoni 
anglatadi. 
Bank aktsepti deganda bank tomonidan tijorat vekseli va chek bo’yicha to’lovning 
kafolatlanishi tushuniladi. 
45
By Joseph Huber Circuitism 
–
its monetary theory and model of the money circuit. Source: 
https://sovereignmoney.eu/circuitism, as of March 2015.-12p. 

---

191
T
o’
lov aylanmasining mutlaq asosiy 75-80% ini pul aylanmasi tashkil qiladi.Chunki pul 
eng yuqori likvidli aktiv hisoblanadi. 
Shu bilan birga, MDH mamlakatlari iqtisodiy adabiyotlarining deyarli barchasida “pul 
aylanmasi” va “to’lov aylanmasi” alohida –
alohida o’rganiladi. Ularni bir –
biridan farqlashda 
asosiy etibor hisob 
–
kitoblarni amalga oshirishda naqd pulni ishtirok etishi yoki etmasligiga 
qaratiladi. Pul aylanmasida bevosita naqd pullar to’lovlarni amalga oshirishda ishtirok etadii. 
Keyingi yillarda hisob 
–
kitoblarni amalga oshirishda plastik kartochkalar, hisob 
–
kitob cheklarni 
joriy etilishi pul aylanmasi tarkibida naqd pulli hisob 
–
kitoblar ulushining sezilarli darajada 
pasayib ketishiga sabab bo’lmoqda. Xususan, AQSh, G’arbiy 
Yevropa mamlakatlari va 
Yaponiyada naqd pul aylanmalarining ulushi 1 
–
1,5 foizni tashkil etadii. 
Pul aylanmasini tashkil qilish asoslari: 
-
Qonunchilik asoslari; 
-
Institutsional asoslar; 
-
Milliy to’lov tiziminig mavjudligi;
-
Xo’jalik yurituvchi subyektlarning banklarda ochilgan joriy hisob varaqlarining 
mavjudligi; 
-
Mamlakatning xorijiy davlatlar va xalqaro tashkilotlar bilan xalqaro munosabatlarining 
mavjudligi. 
Qonunchilik asoslari: 
1) O’zbekiston Respublikasining konstitutsiyasi;
2) Qonunlar va kodekslar; 
3) Qonunosti hujjatlari: 
a) O’zbekiston Respublikasi Przidentining farmonlari va qarorlari;
b)Vazirlar Mahkamasining qarorlari; 
c) Vazirliklarning buyruqlari, Davlat Qo’mitasi raislari buyruqlari, Markaziy bankning 
yo’riqnomalari (ular faqat Adliya Vazirligidan ro’yxatdan o’tgandan keyin kuchga kiradi).
Pul aylanmasi ikki yirik qismdan iborat: 
1.
Naqdsiz pul aylanmasi 
2.
Naqd pul aylanmasi 
Naqdsiz pul aylanmasi 
–
bu pul mablag’larining to’lovchining bankidagi hisob raqamidan 
oluvchining hisob raqamiga ko’chirish shaklidagi harakatlarining yig’indisidir. 
Sobiq Ittifoq o’rnida tashkil topgan davlatlar o’zaro talab 
va majburiyatlarini voz kechish