|
25-TEMA: MILLIY QADIRIYATLAR.
Q uyash óziniń jıllıq háreketi dawamında eki ret álem ekvatorın (23 gradus 27 minuta múyesh menen) kesip ótedi. Birinshisi, 21 mart aqshamı júz boladı jáne bul waqıtta báhárgiteń kúnlik awhali keshedi. Ekinshisi bolsa, yaǵnıy, gúzgı teń kúnlik 23 Sentabrga tuwrıkeledi. Sol eki kúnde keshesi da, kúndiz da teńdey 12 saattan boladı.
21 mart áyyemgi Shıǵıs hám Orta Aziyada, turkiy tilde “yilboshi”, farsıda bolsa “Navro'z” (jańa kún) dep júrgizilgen. Nawrızdı “sadi pák”, pákize júz yaǵnıy, tábiyatda júz kúnlik qıssuwıqları tugadi, dep da ataydi.
Ekenin aytıw kerek, Navro'z áyyamında áyyemgi Shıǵısda, atap aytqanda, Orta Aziyada, jılbası, navro'z, navbahor, gúl sáyırı, qazan to'ldi bayramları baslanıp ketedi.
Navro'z-parsısha sóz bolıp, túr-jańa, kún-kún. Quyash (sayaban) jılı esabında jańa jıl kirgenkún. Sózliklerde bul sózge áne sonday túsindirme beriledi.
XI asirde jasap dóretiwshilik etken shayır hám filosof Yusuf Tán Hojib jáhán ádebiyatınıń gózzal úlgilerinen bolǵan “Qutadg'u bilig” (“Baxıtǵa baslawshı bilim”) shıǵarmasında báhár hám Nawrız haqqında sonday jazǵan edi:
Quyash qaytdi taǵı kelip ornına,
Balıq quyrug'idan Qózi murnına.
Yaǵnıy, Quyash keshe hám kunduzdıń teńlik noqatı-álem ekvatorına qaytıp, ornına keldi hám Balıq (Hut)burjidan Qózi (Hamal) juldızlar gruppaına ótti, degen edi.
Poeziya múlkiniń sultanı hazrat Mir Suw ayırǵısher Navoiy “Xazoyinul bilim”shıǵarmasında áyyemgi hám nawqıran áyyam haqqında:
Vasli arasında, teń emiw boyı-yu shahshı , Tún kún teń eken zohir o'lur boldı chu navrız.
dep jazǵan edi.
“Hamal kirdi-ámel kirdi” naqılınıń tariyxıy tiykarlarında uzaq babalarımıznıń alıwshıhám tiriliwshi tábiyat haqqındaǵı qıyalları turadı. Sonlıqtan, kók ot, daw-tereklerdiń ámelge kiriwi tábiyatdaǵana emes, bálki jámiyette da jollanıwıan baslap bergen.
Áne sol poklanish, jańalanıw, sulıwlıq, aǵıl-tegil-sochinlik shadiyanasi milliy bayramımız jazba dereklerde da óz ańlatpasını tapqan.
Qo'l jazbalardı úyreniw hám jetilisken tanısıwdan ayan boldıqı, XIX dóretpe Xorezm kórkem ádebiyatqa baylanıslı ortalıǵınıń iri kelbetlerinen biri, hazrat Navoiydan keyin “kóp hám ” qosıq aytqan qomusiy bilim iyesi, shayır, alım, ullı dilmash, mámleketlik ǵayratkeri hám tapqır tariyx navis hám tikkeley áne sol tariyxıy waqıyalardıń gúwası bolǵan Muhammad Kelisim Erniyozbek o'g'li Ogahiydıń “Gulshani mámleketlik” tariyxıy-shıǵarmasında Nawrız shadiyanasi joqarı kórkem uqıp menen, ásirese, “báhár sultanı” dıń“kapusta hám ehson masnadida o'ltirishi”, ǵáziynesi qapıların ashıwı, saqawat hám saqıylıq kórsetiwi behad gózzal qatarlarda tómendegishe suwretlenedi:
… Tariyx musılmansha jıl esabı mıń eki júz jetpis ekige mutobiq erdi. Chun hazrati sahıpqıran, mamoliksitonniń (Sayyid Muhammad Batırxon-1856 -65 jıllarda ústemliketken Xiva xoni) julusi baxıt ma'nusidin, otız sekiz kún tamam ótkennen keyin, erejepayınıń on tórtida, panjshanba kúni as'adi saat hám ahsani avqotda aftapı olamtob epshilshabandozı góne mákanin jańa mákanǵa ózgertiw etdi.
Yaǵnıy, Hut sahraidin Hamal bo'stonig'a tahvil topti. Navro'zi olamafro'z kirip, báhár sultanı kapusta hám ehson masnadida óltirip, oning pármanı bila bo'lub, xozini qayır hám saxo xazoyini qapılarin ashtı. Hám lutfu ato sarpanjasi bila jer júzine aqır-aqıbetde siz duru guharlar shashtı hám gúlzar fazosida azhori dilrabalardıń tap-taza paykarig'a zebu bezew bermek ushın qızıl hullalar kiydurdi hám ashjar barnolarining sulıw qáwmetine jasıl to'n hám altın tuymeler menen ózge yańlı zebu ziynat yetkurdi. (“Gulshani mámleketlik”, 38b 39a varoq).
Musılmansha jıl esabı 1272 jılı, Sayyid Muhammad Batırxon taxtga otırǵannan 38 kún ótkennen, eń gózzal hám shıraylı pasıl-báhár baslandı.
Áne sol waqıtta aftapı álem shabandozı eski mánzilden jańasına almasdı. Nawrız álem kirip keliwi menen báhár sultanı ústemlik taxtiga o'tiradi, ǵáziyneshi onıń bayruhı menen sawǵa saqawat ǵáziynesi qapıların ashıp, duru gáwharlardı jer yuziga shashadi.
Asarda báhár sultanınıń pármanı menen qıs boyı bazada saqlanǵan tuqımlar alınıp, arzıw-úmit, jaqsı niyet menen jerge tuqım qadalıwı shıraylı uqsatıw arqalı suwretlengen.Gúlzarlardaǵı gúl-sheshek gúlning tap-taza deneleri taǵı da sulıw hám gózzal bolıwı ushın olarǵa jaǵimlı, bezewli shúbereklerden kóylekler, jas tereklerge bolsa qáwmetine uyqas altın tuymeli jasıl to'nlar kiydiredi. Bul suwrette báhár keliwi menen daw-tereklerdiń jasıl kóriniske kiriwi, maysalardıń jasıl tasqını, tábiyattıń oyanıwı sheberlik, kórkem sáwlelendirilgen.
Usı qutlı kúnde, áyyam munasábeti menen xon xalıq qatnasıwında Naro'z bazmini quraydı. Xon hazratlari shodiyonada jaslardı hám úlkenlerdiń barlıǵıǵa sawǵau ehsonlar etedi. Baxıtlı,talaylı, mártebeli bolıwlarına tilek ańlatadı.
Nawrız áyyamında Ogahiy da qatnasqan. Shodiyonadan zawıqlanǵan hám úlken tásirler alǵan Ogahiy masnaviy bitib xonga usınıs etedi. Masnaviy xanǵa maqul bolıp, shayırdı Nawrız sawǵasınan payda kóriwshi etedi. Nawrız shadiyanasinda pitilgen jaqsı masnaviyusı bolıp tabıladı:
Do'stlaringiz bilan baham: |
