Xtmfmt va te bo’limiga qarashli umumta’lim maktabi o’qituvchisi ning

2 -TEMA: JÁMIYET TRANSPORTıNA SHÍǴÍW MAYDANSHASÍN BELGILEWSHI SÍZÍQLAR . (jol háreketi qaǵıydaları)

Piyadalardı basıp (urib) ketiw. Transport quralları piyadalardı urıwı yamasa piyadalar transport qurallarına urılıwı, sonıń menen birge, tasılatuǵın júkten (taxta, truba, plitahám t.b.) piyadalardıń zaqım aliwi da kiredi.

Velosipedchini basıp (urib) ketiw. Transport quralı velosipedchini basıwı (urıwı) yamasa velosipedshi transport quralına urılıwı.

3-TEMA: TÁBIYAT BIZLERDIŃ DOSTIMIZ.


.

T ábiyat hám insan ortasındaǵı munasábet belgili bir nızamlar arqalı basqariladi, olarǵa ámeletpeslik ertami kechmi, álbette ekologiyalıq apatǵa alıp keledi. Bul mashqala ózinińinsaniyatǵa keltirayotgan hám keltiriwi múmkin bolǵan baxıtsızlıqlı saldarları tárepinenyadro urısı apatınan keyin ekinshi orında turadı. Álbette, ilimiy-texnikalıq rawajlanıw nátiyjesinde, hár qıylı tarawdıń ılım  hám texnologiyalarınıń rawajlanıwı, jańa energiya dárekleri hám ximiyalıq  statiyalardıń payda bolıwı, tábiyiy resurslardan jawızlarsha paydalanıw  nátiyjesinde hawa, suw pataslanadı, insaniyattı baǵıwshı jer jaramsız halga kelip,  aqıbette onı jasaw ortalıǵından juda etedi.

Házirgi dáwirde insaniyat, ol qanday qáwip aldınanıda kelip qalǵanlıǵın túsinip jetti, átirap-ortalıqqa insan iskerligi sebepli jetkerilip atırǵan  zálel qanday nátiyjelerge alıp  kelgenligin ayqın sezim etdi.
Insan iskerliginiń nátiyjesinde átirap ortalıqqa talay sezilerli ózgerisler júz berip atır. Bulartiykarınan házirgi kúnde ámeldegi bolǵan ekologiyalıq qawipsizlik klassifikatsiyasida bolǵan:ulıwma planetalıq, regionlıq, milliy, lokal ekologiyalıq  qawipsizlikler mámleketimiz aymaǵınıda chetlab ótpedi. Bul qáwiplerden ozon qatlamı máseleleri, yaǵnıy dárz ketiwi, ıqlımnıń ózgeriwi, shóllanish, taza ishimlik suwı tańsıqlıǵı, Ataw teńizi mashqalası, haywanat hám ósimlik  dúnyası túrleriniń  qısqarip barıwı, ósimlik dúnyasınıń nızamǵa qarsı kesilib barıwı,jer degradatsiyasi, suw resursları tańsıqlıǵı, atmosfera pataslanıwı usılar gápinen  bolıp tabıladı.
Ekologiyalıq baxıtsızlıqlardıń bul dárejedegi jedellesip barıwında ekologiyalıq ań  hám ekologiyalıq mádeniyat bólek orın tutadı.
Ekologiyalıq ań hám ekologiyalıq mádeniyat tiykarǵı waziypası xalqımız  ekologiyalıqmádeniyatın asırıw arqalı huqıqıy puqaralıq jámiyeti printspları  tiykarında tábiyattan paydalanıwdı jolǵa qoyıw, tábiyattı qorǵaw salasında  Mámleketlik  qadaǵalawı menen birqatarda jámiyetshillik qadaǵalawını  kúsheytiw, xalqımız  sana-sezimine jáne mádeniyatındaana Watanımız tábiyatına  bolǵan mehir-muhabbatını asırıw, onı saqlap-muqıyatlaw hám kelesi  áwlad ushın zárúr turmıslıq sharayatlar qaldırishimiz kerekligin kórsetiw bolıp tabıladı.
Mámleketimiz bazar ekonomikasına ótiw dáwirin basdan keshirayotgan házirgi kúnde kópqarjı talap etetuǵın ekologiyalıq ilajlardı ótkeriw qıyın esaplanadı. Lekin  xalqımız bárinenburın jetkinshekti ana Watanǵa muhabbat, xalqina sadıqlıq,  sanasında milletimiz hámmámleketimiz rawajlanıwıǵa qáwip solıp turǵan  hadiyse , atap aytqanda, ekologiyalıqxavfga da, tek olardı biliwi hám sadıqlıǵı,  uqıplı basqarıwshılıǵı hám juwapkerliligi menenjuwap bere alıwı hámde qawipti  saplastırıw múmkinligin sindire alıwımız, atap aytqanda,ekologiyalıq ań hám mádeniyattı jolǵa qoyıw arqalı keleshekte júz bolıwı múmkin bolatuǵın kóp  bálelerdiń  aldın alıw múmkin boladı.
Insan tábiyattıń bir bo'legi bolǵan halda ol menen bolǵan munasábet arqalı ekologiyalıq mádeniyat qáliplese barıwı sebepli tábiyattı qorǵaw hám olardan aqılǵa  say paydalanıwdı tártipke salıwda onı basqarıw ushın tábiyat nızamların ashıp  kelgen. Biraq insan óziniń tábiyatǵa tásiri arqalı odaǵı teń salmaqlılıqdı buzdi  hám tábiyat hádiyseleriniń udayı tákirarlanatuǵın teń salmaqlılıǵın izden shıǵardı.
Xalqımızda bir naqıl bar: «Bulaq suwı qurimaǵansha insan onıń qadrine yetmaydi».Haqıyqattan da, neshe ásirler dawamında insan óziniń rawajlanıwı  procesi menen birge ekologiya daǵdarısı procesin tezlestirdi.  Bir sóz menen aytqanda, ekologiyalıq máseleler kóbinese insaniyat tásiri astında júzege keler eken.
Ó zbekstanda házirgi kúnde ozaldanjıynalıp kelgen turmıslıq hám óndiris  shıǵındıları 1 milliard 400 million tonnadan asıp ketti.
Sociallıq sananıń ózgeriwi, qádiriyatlarǵa salıstırǵanda munasábetlerdiń  ekologiyalıq baǵdardaǵı ruwxıy mádeniyat rawajlanıwı, planetamız  turmısıǵa jańasha 
qarawdıńqáliplesiwi uzaq jıllar dawamında hám qıyın keshetuǵın process bolıp, bul orında ekologiyalıq mádeniyat bólek áhmiyetke iye boladı.
Ekologiyalıq mádeniyattı qáliplestiriwde, ekologiyalıq ań hám dúńyaǵa kózqarasdıqáliplestiriw hám rawajlandırıwdıńda bir qatar jetiskenliklerge eriwilayotgan bir waqıtta usı tarawdı sıńırıwde za’ru’rli orın tutatuǵın mektep tárbiyasına, orta hám  joqarı  tálim mákemelerine itibar qaratıwımız kerek.
Ekologiyalıq bilimler úgiti, xalıqdı ekologiyalıq tárbiyalaw hám olardı oqıtıw boyınshajumıslar háwij aldırilganligiga qaramay, Respublikamız joqarı hám orta arnawlı bilimorınlarıda átirap ortalıq qáwipsizligi, yaǵnıy ekologiya salasında basqa tarawlar sıyaqlıMámleketlik noziri sıyaqlı qánigelerdi tayarlaw házirgi kunga shekem  jolǵa qoyılmaǵan. Usı tarawdıń ushın bul sıyaqlı qánigelerdi tayarlaw házirgi  kún talabı  bolıp  tabıladı.

Hawa rayı suwıy baslawı menen ıssılıq támiynatıǵa, atap aytqanda, tábiy gazǵa bolǵan mútajlik artadı. Sol sebepli orınlarda gúzqıs máwsiminde usı ıssılıq deregin qarıydarlarǵa talap  dárejesinde jetkiziw ushın barlıq zárúr ilajlar ko'rilmekte.Prezidentimiz Islom Karimovtıń sol jıl 23 iyunda qabıl  etilgen Respublika ekonomikasıtarmaqların 2009 -2010 jıllar gúzek-qıs dáwirinde turaqlı  islewge  tayarlawdı  támiyinlewilajlarıǵa tiyisli sheshimi málim bul baǵdarda  za’ru’rli  promması kerek bolıp atır.Qalada xalıq, kárxana hám shólkemler, tálim mákemeleri hámde materiallıq-maishiy qurılıslardı  gúz qıs  máwsiminde normasında, úzliksiz tábiy gaz menen támiyinlewge qaratılǵan jumıslar  izbe-iz  dawam etpekte. 

Áyne kúnde Tashkent úlken xalqa jolı boylap 5,6 kilometr uzınlıqdaǵı joqarı basımlı jer astı gaz trubaları ishinen diametri 530 millimetrlipolietilen trubalar tartılıp atır.
 Paytaxtımızdadaǵı “Arnawlıpolimer” juwapkerligi sheklengen jámiyetinen olinayotgan bul polietilen  trubalar  óziniń  sapası, narxining arzanlıǵı hám uzaqmúddet isletiliwi menen ajralıp turadı. “Qars eki qoldan shıǵadı”, degenindey, bul sıyaqlı jaǵdaylar kóbinese gaz xızmet ixızmetkerleri  hám  qarıydarlardıń jaǵdayını tuwrı bahalay almasligi yamasa bile-tura sondayjol tutıwı sebepli  júzege  kiyatırǵanın atap kórsetiw kerek. Sonday eken, gaz xızmeti xızmetkerleriniń óz  wazıypasına jáne  de  juwapkershilik menen jantasıwı, qarıydarlar ózleriniń málim  bul baǵdardaǵı haq-huqıqları  menen  birge   minnetleme hám juwapkershiliginda jaqsı bilip alıwı zárúr.
Ózbekstan Respublikasınıń “Metrologiya tuwrısında“ gi nızamınıń 14-statiyasına 
muwapıq májburiy mámleketlik salıstırıwlashiga jalb etiletuǵın ólshew qurallarınıń atalǵan
 dizimitiykarında maishiy gaz esaplagichlar udayı tákirarlanatuǵınlıǵı támiyinlanmoqda. 2007 jılda“O'zstandart” agentligi tárepinen gaz ólshew qurallarınıń dizimi hám udayıtákirarlanatuǵınlıq múddeti tastiyiqlangan. Házirgi kúnde usı hújjetke qaray barlıq túrdegixalıq gaz esaplagichlari tórt jılda bir ret, kárxana hám shólkemlerdń gaz esaplagichlari bolsaeki jılda bir ret belgilengen tártipte mámleketlik standartına sáykesligi tekserilmoqda.
Haqıyqatında, esaplagichlar ishlamay qalǵan, tamǵası buzılǵan jaǵdaylarda esaplagichlar,salıstırıwlaw múddeti kelmasade, tekseriliwi, remontlanıwı múmkin. Bunda odaǵı 
qátelikshegarası “O'zstandart” agentliginiń tiyisli litsenziyasına iye mámleketlik diziminen ótken kárxanalarda  standartǵa sáykesligi tekseriwden ótkerilip, remontlanadı. Buǵan deyin bolǵan process,  yaǵnıy esaplagichni jayından sheship, usı kárxanalarǵa jetkiziw gaz xızmetiniń juwapker qadaǵalawshıları  hámde xojalıq hám shólkem wákilleriniń tikkeley qatnasıwında ámelge  asırıladı. Bunday waqıtta  esaplaǵısh tekseriwden ótkerilip atırǵan yamasaremontlanıp atırǵan xojalıqdıń  qońsılasları hám basqalardıń gaz támiynatıda sebepsizúziliske jol qoyılmaydı.
Búgingi jáhán finanslıq ekonomikalıq daǵdarısı dawam jetip atırǵan sharayatta kóplegen mámleketlerde  tábiy gaz kemtarlıǵı, onıń narxi kemkemnen asıp baratırǵanlıǵı haqqında maǵlıwmatlar bar. Shukrki, jurtımızda málim bul baǵdarda mashqala joq. Sonday bolsada,bul bahasız  baylıqtıń qadirine  jetiwimiz, onı tejab-tergab isletiwge, haqini waqtındatólewge ádetlanishimiz kerek. Kezi kelip, xojalıqimizda, kárxanalarda bir kún elektr energiyası, gaz bolmaslıǵın,qishda birkún jılıtıw sisteması islemewin kóz aldımızǵa kleltirip  kóreyik. Bunday waqıtta qanshellilik uwayımǵa  tushamiz, keyipimiz buz'ladı. Sonday eken, onı únemlewge úyreneylik. Bunıń menen xalqımız turmıs párawanlıǵı hám mámleketimiz rawajlanıwına óz úlesmizni qosqan bólamiz.

U staz-tárbiyashılar sonday ullı insan, olardan bir ómirge qarızdarmız. Ustaz hám Shákirt quyash  hám  ayga  qusaydı.  Ay quyashdan nur alıp bolmısdı yoritgani sıyaqlı, shákirt

ustazdan ziya alıp turmıs mash'alini jaǵadı .

Oqıtıwshı turmıs shırayı .  Ol jetkinshekke ilim tiykarların uyretedi. Dáwirmizdıń hár tárepleme bárkámal kisisin jetkeredi.

Ílım-bilim berer bizge
Ana bolıp tabıladı hár ul-qizģa
Jolbolıńız kewilimizge
Mehribanim - oqıtıwshım
Janajanim - oqıtıwshım.
Ǵárezsizlik bizge júdá kóp erkinliklerdi berdi. Ásirese bilimlendiriw tarawıǵa úlken itibarberildi hám berilip atır. Prezidentimiz “Ustaz hám tárbiyashılar bayramı” dep 1-oktyabrdibelledi. Hár jılı sol kún júdá kata bayram menen ótkerilmekte. Dem alıw kúni dep daǵazaetildi. Xalqımızda “Ustaz otangday ullı” degen gáp bar. Sizler da hárip uyretgen ustazınızhyech qashan unutpań. Ullı babalar A. Navoiy aytqanday, saǵan bir hárip uyretgenkisin hesh unutib bolmaydı.
Ǵárezsizlik jıllarında oqıtıwshı kasbini izzetlew, miynetin qádirlew hám múnásip xoshametlew bilimlendiriw tarawıdaǵı reformalardıń za’ru’rli baǵdarına aylandı.  Perzentler tálim-tárbiyası, jetkinshekti bárkámal insanlar etip kámalǵa jetkiziwge bólek itibar qaratıw xalqımızǵa tán iygilikli pazıyletlerden. Xalqımızdıń ustaz atańday ullı, degen hikmetli naqılnda da oqıtıwshı hám tárbiyashılarǵa bolǵan shın júrekten sıylasıq kórinetuǵın.Ǵárezsizlik jıllarında mámleketimiz 1-basshısı Islam Karimov jetekshiliginde bul dańqlı hámjuwapkerli kásip iyesilerin izzetlew, olar miynetin  qádirlew mámleketlik siyasatı dárejesinekóterildi.


Texnika haqqında aytarli oyda sawlelendiriw joq payıtlar búginniń  bul taxlit taraqqiylashibketiwi kimning da tushiga kiripdi, deysiz. 
Tuwrı-de, qandayda bir hádiyse haqqında ózgebirovga xabar
 Jetkiziw ushın keminde kunlab, háptelep, qarańi, oylap waqıt kerek bolǵan.Hár halda Evropadan Aziyaǵa
 jiberilgen xat minutalarda jetip kelmegeni anıq.
" Bir zamanlar" ni ótken zamanda qaldırıp, kutilgan, lekin bunshelik bolıwı qıyalǵa kelmegen
 dáwirde yjasap atirmiz. Malayziyada oqıtıp atırǵan dostım menen 
júzbe-juz turıp.sáwbetlashgandek bolaman. 
Uzaq aralıqlardı shetleb 
ótip, internet hám telefon arqalı joqlawımız — quwanıshnı da, g'amdı da birdey bóliw kóremiz.
Baylanıs quralınıń bul túrleri turmıs uwayımlarına o'ralashib qalǵanına bolsa talay bolǵan. O'g'lining bir az hayallab qalǵanınan qáweterge túsken ana telefon trubkasıka qol cho'zadi.Aslam jigit ko'ngil qoyǵanına bildiriwi diletmoqlik ushın múnásip sóz topolmasa, soll yorgaelektron xat yo'llashni 
maqul kóredi. Eki kunga dep qarız alǵan-ol, eki oydan berli kórinis bermey atırǵan " bezew kiredi hám taǵı basqa hám taǵı basqa. 
Biraq bul " taǵı basqalar" dıń hámmesi da siz-ol biziń paydamizga xızmet qila bermeydi. Uyali telefon oylap tabıw etińunga shekem ilimpazlar az ter tókkenbe ? 
1973 jıl. Aprel ayınıń úshinshi sánesi. Hawa bult bolıwına qaramay, Nu-Yorktıń Manxetten bólegindegi kóshelerden birinde jaqsı kiyingan, qolıda kishilew shamadan tutıp alǵan orta jaslardaǵı bir kisi aylanıp jurer edi.  Ol jaylardan birinń aldına kelip tóqtadı hámjomadonidan kórinisi gerbishni yadǵa salatuǵın  alle bir zattı  shıǵardı. Keyin oǵan barmaǵıńdı bir neshe márte tekkizdi-de, qulag'ina tutdi: 
— Allo! Sálem, Joel. Ofisingning old kórinisi júdá shıraylı eken. Sonı saǵan aytıp qóyiwshi edim.
— Qay jerdesan?
—Menmi, aynań aldında turıpman.
Aldın trubkadan bir kisiniń ruwxıy azap menen so'kingani, keyin qısqa-qısqa gudoklaresitildi... 
Uyali telefondaǵı birinshi qońıraw áne sonday tárzde juwmaq tapqandı. Sol jomadonli kisi "Otqarazola" korporatsiyasining mobil baylanıslar bólimi basshıı Martin Kuper edi. Ekinshisi" AT & T Bell Labs" kompaniyasınıń izertlewler bólimi baslıǵı Joel Engel bolǵan.
Bul waqıya tariyxǵa muhrlanıp waqıt Martin Kuperning qıyalınan nelar keshgen,buǵanısı qaranǵi.  Lekin sol zat anıqki, ol dosı Joeldan jańa ashılıwları ushın qalıs qutlıqlawkutgan. Hákisine alıp trubkadan urısıw dawısları esitilgen. Mine, oradan 40 yilcha waqıt ótipdi , " qıyıq" telefonlar ısıw taptı, rawajlanıwlasha bardı. Zamannan orqada qalıwdı ep ko'rmeslik, bálki odan aldınraqda júriwge ádetlangenlik  , "so'kingish" abonentler qatarı da keńeygennen keńeydi.
 Búginge kelip, mádeniyat, talǵamparasat, etika moyın shagáp ketkendey  bolsa, keleside kiyiniw, 
qutlıqlaw, qonaq kútiw sıyaqlılar qatarına telefonda gáplesiw ádebin de kiritip qoyıw kerek sıyaqlı,
 menimshe.Biz tárepte ko'pti kórgen ǵarrılar erte menen turıwdı,sahar sıyaqlı áynekti ashıp qoyıwdı
to'xtovsiz uqqızıwadı. Olardıń búydewishe, bul payıt xanaǵa perishteler kirarkan. Shınındada sonday
 bolsa, telefondı qulog'inan  berli qo'ymay atırǵan, azanǵa barıpǵana kórpe dastıǵın izlep qalıp 
atırǵan geyparalardıń áynegine achinibketasan kisi. Sebebi bul áynekler aldında perishteler qanat 
q aqpaydi-de. Eger áynek ishkerisinde qızlar jasap atırǵan bolsa, jáne dexor-zar! 
Sińlim ne bolıp, qurdasınıń qızlar bazmina bara almadi. Hayal-xalaj bazmdan derlikbir gáp " qoltıqlab" qaytıwdı: Aldınǵı hayalınan birul, bir qızı da bar eken. Endi sorlı qız ne etedi? " Qurdasları sińlime  waqıyanı basqasharaq anıqlama berip beripdi: " Ózinden ótti. Ol jigit menen telefonda tanıwǵan. Odan aldın onısirayam ko'rmegen. Tuni menen jandım-kuydimlesip shıǵar edı. Shivir-shivir, vijir-vijir, pichir-pichir... " Qulaǵ'ima artıqsha gáp kirmedi. Elede bolsa waqıyanı aqlimga siydira almay gereń boldım . Uyali baylanıs sonshalıq " qudıret" ga iyeme? — degen soraw o'ylandirdi miyamda. Onıń aldında jarıqlıq tezligi tasbaqa júriw qılıp atırǵanǵa qusap tuyilime eken .
Haqıyqatında, wálayat telekanallarida eriksiz bir jaǵdaynı kórip tańlanıwim asdı. Televizorda jasqana  jigit yar ishqinda , mıń azapta qosıq aytadi. Bul payıt ekrannıń tómen bólegiden hayran qalarlıq SMSlar birin-ketin shıǵıp kelaveradi. Olardıń dearli barlıǵı shamamenen mine bunday mazmunda: " Sanalı, esli-hushli qızlar menen tanıwaman! " Bul damaylıqu-a, " falon orındanpálen jasta bolsın" dea qoyılǵan " talaplar" ga tobingiz qalay?Hátte ándishesiz jigitler " falon awıldaǵı palenkes babanıń pismadonchi qizini jaqsıkóremen" degen SMSlarni jiberiwedi. Endi " palenkes baba" dıń awılda bas kóterip júriwinoyda sawlelendiriw etip kóriń. Solndayam telefondı qolımga shárt alıp, tiyisli adresske SMSjibergandim, dem ótpey ekranda payda boldı: " Sanalı, esli-hushli, ózin bilgen qaysı qıznomerge qońıraw etip, siz menen tanısıwchiman deydi?! " 
Uluwma alǵanda, uyali baylanıstıń payda-záleli tuwrısında kóp zattı bilamiz — kórgenmiz,gúwa bolǵanmız. Birǵana " lekin" oǵan ámel etpeymiz, tek. Mine mısalı, olardıń miyin unamsiz tásiri, bunıń áqibetinde júzege keletuǵın kesellikler haqqında oyda sawlelendiriwge iyemiz . Biraq " sol kesellik kelip-kelip meni tánlarma edi" siyaqlı jumıs qamtımiz. Tańlaǵanında bolsa " poyezd ketib bolǵan", vagonlardan birine tirmaship sawlıqta  da bizdan uzaqlasqan boladı. Telefon waqtın kelileydi dea saatlab tartisip qalamiz geyde. Qarang,sonı da fahmlayapmiz. Lekin ózimizdi " turmıstıń qaynaq iskerlik tarawıda" turǵan sıyaqlı sezim etip, baylanısda dawam etemiz. Uyqı keliwi organizmniń bar-joq energiyasını tunimenen sarplap, artıqsha qiynap qoyıwımizga aqlimiz jetedi. Taǵı da óz bilgenimizdenqalmaymız. Eń jamanı, oramizda mobil telefon yadını etikaqa jat suwretler, biyhaya pát,ándishesiz kliplar hám allambaleler menen " boyitish" ni kelmey qalıw etpeydiganlar da joq emes. Qáweterlisi, bunday kadrlardı jılawb-terib juretuǵınlardıń aksar bólegin balalaruyımlastırıp atır.
Bul da jetpegen sıyaqlı, geyde qońıraw ete turıp, " Kim bul? " so'rog'ini beretuǵın ayırımkisilerdi sıra tushunmayman. Bul jaǵday úy nomerińizdi terib, " Házir qay jerdesiz?" degenmenen ese. Bulardıń hár ekewi da bizge salıstırǵanda bee'tiborlik, biyparq bir keyiptiańlatadı. Bunnan tısqarı, sáwbetles menen baylanısda bólek mámile talap etiledi. Telefon trubkasını jas bala kótersa, oǵan balalarsha gápiriladi, jası úlkenlew bolsa, sesler uyǵınlıǵıimiz saldamlı  tús aladı. Bunda mámile adebi bólek inabatqa alınadı. Soǵan qaray baylanıstı jıllı hám dawamlı etiwimiz  múmkin yamasa kerisinshe... 
Maqalaǵa noqat qoyıwdan aldın taǵı bir bar tariyxga juzlensek .
1950 jıldıń 3 dekabrindeShvetsiyadaǵı " Televerket" kompaniyasınıń jumısshısı S. Lauren Liding qalasındaǵı Vasaganat kóshesinde óziniń " Volvo" xızmet mashinasıdan turıp,avtomobil ishine ornatılǵan telefonnan tınıshsızlanıw menen qaynanasiniń úy nomerin teredi. Ǵarrı hayal kúyewim aqıldan azibdi, degen qıyalǵa baradı hám oylańanların tilineshıǵaradı: " Stur, mashinanıń ishinde o'tirip qanday etip telefonda sóylesiw múmkin?! Joq,sen izertlewleringga júdá qattı berilip ketipseń. Álbette psixolog-doktorımizga barıp ushıras .. "




7 TEMA: KÓSHE HÁM JOLLARDIŃ QATNAW BÓLIMIMDEGI SIZIQLAR
(jol háreketi qaģiydasi)

P rezidentimiz Islom Karimov jetekshiliginde milliy qádiriyatlardı qayta tiklew hámrawajlandırıwǵa bólek itibar qaratilmoqda. Bunnan 19 jıl aldın ózbek tiline mámleketlik tili huquqınıń beriliwi milliy ǵárezsizlikke erisiw jolındaǵı za’ru’rli qádem bolǵan edi.

Zero, El basshısımız aytıp ótkenidek, ózlikti tusinip jetiw, milliy ań hám oylawdıń ańlatpası,áwladlar ortasındaǵı psixik-ruwxıy baylanıslılıq til arqalı kórinetuǵın boladı. Barlıq iygiliklipazıyletler insan kewiline, áwele, ana háyyiwi, ana tiliniń ayrıqsha ózine tartatuǵını menensingadi. Ana tili - millettiń ruhi bolıp tabıladı.
Ele burınǵı birlespe úzindilanmay Ózbekstanda «Mámleketlik tili haqqında» gi nızam qabıllandı. Ózbek tiliniń turmısımızdıńdaǵı ornı hám tásirin kúsheytiw, onı shın mánistegimilliy qádiriyatǵa aylandırıw jolında úlken jumıslar ámelge asırıldı. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasıda da mámleketlik  tiliniń huquqı huqıqıy tárepten bekkemlenip qoyıldı.Nátiyjede ózbek tili ózbetinshe mámleketimizniń Bayraǵina, Gerbine, Maqtaw qosıǵı,Konstitusiyası qatarında turadıǵan, nızam jolı menen qorǵaw etiletuǵın múqaddestımsallarınan birine aylandı.
Mámleketlik tili haqqındaǵı nızamnıń qabıl etiliwi tilimizniń jámiyettegi poziciyasin kóterdi.
Bunnan tısqarı, ózbek tiliniń xalıq ara kólemde da abıraysı asıp, aktiv baylanıs quralına aylanıp barmaqta.  Atap aytqanda, hár qıylı dárejedegi rásmiy diydarlasıw hám sáwbetler,sóylesiwlerde tilimizniń ornı hám áhmiyeti kem-kemnen artıp baratırǵanı, abıraylı xalıq ara ánjumanlar hám basqa ilajlarda ózbekona sóz jańlawı, xorijdagi qatar tálim saraylarında,ilimiy shólkemlerde ózbek tilin úyreniw orayları tashkil atırǵanı, ózbek tilin uyreniwshiler,oǵan qızıǵıwshılar sanı jedel artıp baratırǵanı bárshemizge maqtanısh-quwanısh inam etedi.
«Mámleketlik tili haqqında» gi nızam ózbek tili rawajlanıwında jańa dáwirdi baslap berdi.Ǵárezsizlik jıllarında tilimizni ilimiy tiykarda rawajlandırıwǵa qaratılǵan izertlewler ámelgeasırıldı, onıń ayriqsha qásiyetlerine arnalǵan ádebiyatlar, kóplegen sózlikler jaratıldı.Ózbekstan Respublikası Pánler akademiyasınıń Suw ayırǵısher Navoiy atındaǵı Til hámádebiyat institutı tárepinen tayarlanǵan «Ózbek tiliniń túsindirme sózliki» tilimiz izbe-izrawajlanıp atırǵanınan dárek beredi. Ǵárezsizligimizning 17 jıllıǵı bayramı Ramazan yakiQurban hayttan aldıńǵı kúninde baspa etiw jumısları juwmaqlanǵan bes jildli usı  túsindirme sózlik ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinde tutınıwda bolǵan 80 mińnen aslam sóz hám sóz  birikpesin, pán, texnika, kórkem óner hám mádeniyat tarawlarına tiyisli terminlerdi, tariyxıy hám gónergen terminlerdi óz ishine alǵan.
Ózbek tiliniń qollanıw sheńberi kem-kemnen keńeyiplik barmaqta.  Atap aytqanda, tilimizdiń informaciya  kommunikatsiya texnologiyaları, kompyuter hám Internet, anıq pánler,medicina, ekonomika hám basqa arnawlı termin hám túsiniklerdi talap etetuǵın tarawlardada keń qollanıla baslaǵanı onıń múmkinshilikleri úlken ekenin kórsetedi.



Velosiped hám aravalar háreketleniwii, sonıń menen birge, xayvonlarni xaydab ótiwge tiyisliqosımsha talaplar bapı 9 bandni óz ishine aladı:

1 -bánt. Velosiped hám aravashalardi basqarıwdı baslanǵısh jası;
2- bánt. Velosiped, moped hám aravachalarning háreketleniw jayı;
3- bánt. Vilosipedni úskeneleniw rejimi;
4- bánt. Vilosiped hám moped shafyórlerine ruxsat etilmegen háreketler;
5- bánt. Kóshe kesispesinen sırtdaǵı háreket tártipke salinmaytuǵın orında velosiped shafyórlerine minnetleme júkleydi.
6 - bánt. At arbalar shafyórlerine minnetleme júkleydi.
7- bánt. Shafyórlerdiń   aydap barıw rejimi;
8- bánt. Haywanlardı  temir jol kesilispesinen aydap ótiw rejimi;
9 - bánt. Haywanlardı minip yamasa aydap ketip baratirǵan  hám arbani basqarıp atırǵan shaxslarǵa ruxsat etilmegen háreketler.




M USTAQILLIK MAYDONI MEHRU OQIBAT,
BAG'RIKENGLIK, OR-NOMUS, G'URUR TIMSOLI
“Ózbekstan Respublikasında demokratiya ulıwma insanıylıq prinsiplarga tiykarlanadı, olarǵakóre insan, onıń turmısı, erkinshegi, sha'ni, salawatı hám basqa qol qatılmas huqıqlarıjoqarı qádiriyat esaplanadı”. Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasi. 13-statiya.
Prezidentimiz Islom Karimov jetekshiliginde mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan keńkólemli túpkilikli ózgerisler nátiyjesinde Bas qomusimizda tán alıw etilgen bul printsplari zbe-izlik menen turmısqa  qollanıw etilip atır  Atap  aytqanda, sud-huqıq sistemasınıń reforması, ásirese, jınayatlı sazay  sistemasın erkinlestiriwge tiyisli ilajlar úlken nátiyjeler berip atır. Xalqımızǵa tán bawrikeńlik  hám keshirimlilik printsplerı milliy nızamshılıǵımızda óz ańlatpasını tapqanı mámleketimizde insan máplerin qorǵawǵa qaratılǵan jumıslardıń  jaqtı úlgisi bolıp tabıladı.
Mámleketimiz basshıınıń usınısnomasiga tiykarınan sol jıl 28 avgustda ÓzbekstanRespublikası Joqarı Jıynalısı Senatining “Ózbekstan Respublikası ǵárezsizligi daǵazaetilgenliginiń on segiz jıllıǵı munasábeti menen amnistiya tuwrısında”gi sheshimi qabıl etiliwiadamgershiliklilik printspınıń ámeldegi taǵı bir ańlatpası boldı.
Insan erki menen baylanıslı bul hújjet kóplegen kisiler ko'nglida úmit ushqınların jaqtı. Zero,insan ushın dúnyada azatlıqtan ullılaw ne'mat joq. Bilip-bilmay jinoyatga qol urǵanadamlardıń afv etiliwi olardı hadal jasaw hám paydalı miynet menen shuǵıllanıwǵaxoshametlep atır.
Atap kórsetiw kerek, ruxsat etilmegen shólkemler iskerligidegi qatnasıwı, olar quramında tınıshlıq hám qawipsizlikke qarsı yamasa jámiyetlik qawipsizligine qarsı jinoyatlar júzetkenligi ushın birinshi ret azatlıqtan juda etiwge húkim etilib, dúzeliw jolına qatań ótken shaxslar jazadan azat etiliwi qararda bólek aytıp ótken.
Tashkent wálayatınıń Chirchiq qalasında jaylasqan jazani  orınlaw shólkeminde bolıp ótken ilajda bir neshe tutqın  qarardıń áne sol printspı tiykarında azatlıqka shıǵarıldı. Bul -  ózqátesinińni ańlap, qılmısınan pushaymon bolıp atırǵan kisiler ushın jurtımız gúlleniwi hámperzentleri keleshegi jolında tuwrı  jasap, hadal miynet etiwi ushın berilgen úlkenmúmkinshilik  bolıp tabıladı.
- Tutqınǵa alıp atır ótken kúnlerim dawamında jurtım, jaqınlarim haqi-húrmeti tuwrıjasawım zárúr ekenligin, kirgen jolımning ertesi joq ekenligin oyıq ańlap  jettim,- deydi R.Bekkemov.- Prezidentimizning men sıyaqlı aljasqanlardı ákelershe qayırqomlıq menen keshirgeninen júda minnetdarman. Bul isenimdi endi hadal miynetim menen aqlayman.

Ó zbekstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń

 1991 jıl 18- noyabrde bolıp ótken VIII
sessiyasında “Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik bayraǵina tuwrısında”gi nızamqabıllandı.
Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik bayraǵina Ózbekstan Respublikası mámleketlik suverenitettiń nıshanı  bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik bayraǵina xalıq ara munasábetlerde Ózbekstan Respublikasınıń tımsalı boladı.
Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik bayraǵina — bayraqdıń pútkil uzınlıǵı boylap ótken toq aspan kók reńli reń, aq reń hám toq jasıl reńli ush endan struktura tapqan tuwrı tórtmuyesh  formasındaǵı mata bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikası Mámleketlik bayraǵıniń uzınlıǵı 250 santımetrga, keńligi 125santı metrga teń. Aspan kók reńli reń, aq reń hám jasıl reńli enlarning keńligi birdey. Hár biren 40 santımetrga teng bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikası Mámleketlik bayraǵıniń ortasındaǵı  aq reńli enning shetlerinen keńligi 2, 5 santımetrga teń qızıl jıyekler ótkerilgen.
Ózbekstan Respublikası Mámleketlik bayraǵıniń joqarı bólegidegi aspan kók reńli reńleriniń  júz tárepi hám arqa tárepinde dástege jaqın jayında aq reńli jańa ay jáne onıń qasında on ekew aq reńdegi bes qırlı juldız suwretlengen.
Aq reńli jańa ay hám on ekew aq reńli bes qırlı juldıznıń suwreti aspan kók reńli reńli joqarı enning ortasından 70x30 santımetrga teń tuwrı tórt muyeshke sıyatuǵın etip  etip jaylastırılǵan.
Aq reńli jańa ay vertikal jaǵdayda do'ng tárepi dástege qaratılǵan, dásteden 20 santımetr aralıqda jaylastırılǵan bolıp, diametri 30 santımetrli sheńberge sig'adi.
On ekew aq reńli bes qırlı juldız diametri 6 santımetrli sheńberge sig'adi. Dóńgelekler arasındaǵı aralıq 6 santımetr. Juldızlar uzınına hám tiksine tómendegi tártipte jaylasadı:joqarı qatarda ush, orta qatarda tórtew hám tómen qatarda besew juldız. Tómen qatardaǵı juldızlar jańa  aynıń tómengi uushınan 3, 5 santımetr aralıqda jaylasadı