|
Her love letters I returned to the detectives for filling. (G. Greene “End of the Affair” )
3) sifat bilan ifodalangan aniqlovchi aniqlanmishdan oldin kelganda gapga dabdaba, ko’tarinkilik, ozroq tarixiylik ma’nolarini beradi:
Spring begins with the first narcissus, rather cold and shy and wintry.
4) gap boshida kelgan hol nafaqat o’zi alohida ajratilib ko’rsatiladi, balki gap ohiriga o’tib qolgan egaga ham alohida urg’u berilishini ta’minlaydi:
Hallo! Here come two lovers. (K. Mansfield)
Alohida hayotiylik postpozitivni oldinga olib o’tilishida ta’minlanishi mumkin: off they sped, up you go.
Qo’shma gaplarning odatiy tartibida ergash gaplar bosh gapdan keyin keladi, lekin qoshma gaplar inversiyaga uchraganda ergash gap bosh gapning oldiga otib qolishi mumkin:
Whether she changes or doesn’t change now I don’t care.
Yuqoridagi misoldagi inversiya til sistemasiga ko’ra ma’lum cheklovlarga ega. Gaplardagi so’z tartibining bunday almashinuvi asarlardagi chet ellik personajlarning nutqida uchraydi. Bunday inversiyalarni E. Forster, E. Xeminguey kabi adiblarning asarlarida uchratishimiz mumkin.
Ma’lumki, maqsadiga ko’ra gaplar quyidagi turlarga bo’linadi:
1) darak gaplar (Declarative Sentences):
The library is on the second floor.
2) so’roq gaplar (Iterrogative Sentences) :
When did you come?
3) buyruq gaplar (Imparative Sentences):
Sit down.
4) undov gaplar (Exclamatory Sentences):
How well she sings!
Bundan tashqari gaplarning bo’lishli va bo’lishsiz shakllari ham mavjud. Yuqoridagi gap turlarining har birining o’z shakli va intonatsiyasi bor. Shu bilan birga yuqoridagi gap turlarining istalgan bittasi qolganlarining ma’nosini ifodalab kelishi ham mumkin. Bunday gaplar alohida modallik, ma’lum bir stilistik bo’yoqdorlik va ta’sirchanlikni o’zida aks ettiradi. Masalan, shaklan darak gap bo’lgan gap so’roq ma’nosida kelishi mumkin. Bunday gaplarda savol beruvchining javob qanday bo’lishini taxmin qilayotgani va u javobga befarq emasligi aks etgan bo’ladi. Gap ma’nolarining bunday ko’chishi transpozitsiya deyiladi. Dastlab darak gaplarning so’roq gap ma’nosida kelgan transpozitsiyasini ko’rib chiqamiz. Bunday transpozitsiya, ayniqsa, og’zaki nutqda ko’p uchraydi:
And that’s supposed to be cultured? (P. Shafer )
Transpozitsiya bunday gaplarda istexzo va kinoya ma’nolari aks etishini ta’minlaydi. Savolning darak gap shaklida berilishi savol beruvchining javob qanday bo’lishini taxmin qilayotganidan darak beradi.
Yuqoridagi holatning aksini ko’rib chiqsak, ya’ni so’roq gapning ma’no jihatdan tasdiq gapga yaqinlashuvi, bunday gaplar adabiyotlarda ritorik so’roq gap deb yuritiladi. Ritorik so’roq gaplar javob talab qilmaydi, javob savolning o’zida aks etgan bo’ladi. Ritorik so’roq gap o’quvchi yoki tinglovchini fikr yuritishga va xulosa chiqarishga undaydi va ularning nutqdagi vazifasi tinglovchining e’tiborini jalb qilish, ta’sir kuchini oshirish, emotsional ohangdorlikni kuchaytirish, nutqda ko’tarinkilik bo’yoqdorligini ta’minlash. Ritorik so’roq gap nutqning barcha uslublarida uchraydi, lekin har birida o’ziga xos kesatish, ustidan kulish ma’nolarini ifodalaydi:
Men will confess to treason, murder, false teeth or a wig. How many of them own up a lack of humour? (F. Colby. Essays)
Bu misolda so’roq shakli muallifning hazil tushunmasligini hech tan olishni xoxlamasligiga ishonchi komil ekanligini ta’kidlashga xizmat qilgan.
Ilmiy uslubda esa ritorik so’roq gap undan so’ng kelgan javobi bilan birga o’quvchini muallif bilan birga o’ylab ko’rishga, mushohada qilishga undash vazifasini o’taydi. Publisistik uslubda ham shunga o’xshash holat kuzatiladi.
Again and again I have heard the statement that learning machines cannot subject us to any new dangers, because we can turn them off when we feel like it. But can we? To turn a machine off effectively, we must be in possession of information as to whether the danger point has come. The mere fact that we have made the machine does not guarantee that we shall have the proper information to do this. (N. Vainer)
Keltirilgan parcha ham ilmiy ham publisistik uslubga xoslikni o’zida aks ettirgan. Bu misolda muallif o’z mulohazasini ritorik savol berish bilan boshlab, o’quvchini jonlantitib olishga harakat qilgan. So’ng savolga o’zining javobini keltirib, o’quvchini ham mushohadaga chorlagan.
So’roq gaplarning transpozitsiyasi nafaqat ritorik so’roq gap shaklida, balki buyruq yoki his-hayajon ma’nolari ifodalangan gaplar shaklida ham uchrashi mumkin. Oddiy shakldagi buyruq gap ingliz tili uchun qo’pol eshitiladi, hattoki gapda please so’zi ishtirok etgan bo’lsa ham. Muloyimlik bilan iltimos qilish albatta so’roq shaklini talab qiladi. Masalan: Open the window, please. gapi
Do'stlaringiz bilan baham: |
