Xorijiy mamlakatlarda davlat shakllarining asosiy

«Monarxiya» yunoncha so’zdan olingan bo’lib («monos» – bir,

«arhe» – hokimiyat), yakka hukmronlik, yakka hokimiyatchilik degan ma’noni anglatadi. Bunda davlat boshlig’i – monarx (har bir mamlakatda u turlicha nomlanadi – imperator, qirol, sulton, amir vahokazo) alohida huquqiy maqomga ega: monarx hokimiyati muqaddas va daxlsiz deb e’lon qilinadi; tashqi va ichki siyosatda davlat boshlig’i hisoblanadi; davlatni yakka o’zi boshqaradi; o’z lavozimini, odatda, nasldan-naslga meros orqali o’tkazish yo’li bilan qo’lga kiritadi va ushbu lavozimni umrbod egallaydi: o’z boshqaruv faoliyati natijasi uchun yuridik jihatdan javobgar bo’lmaydi.

Monarx siyosiy boshqaruvda mas’uliyatdan ozod hisoblanadi, ya’ni u o’z boshqaruvi natijalari uchun yuridik va siyosiy javobgar hisoblanmaydi. Hukmdor qoidaga ko’ra, qurolli kuchlarning bosh qo’mondoni hisoblanadi. Masalan, 1809 yildagi Shvesiya davlat boshqaruvi to’g’risidagi qonunda Qirolning xatti- harakatlari qonunga kirmaydi, deb ko’rsatilgan.

Monarxiya boshqaruv shakli davlatchilikning ilk ko’rinishla- ridan bo’lib, insoniyatning ko’p ming yillik taraqqiyotida muhim

ahamiyat kasb etgan. Lekin shuni ta’kidlash joizki, ilk davlatchilik,yoki O’rta asrlarda hukm surgan monarxiya boshqaruvi bilan zamonaviymonarxiyalar tubdan farq qiladi. Chunki, feodallik tuzumi hukmron bo’lgan davrda monarx podsho, sulton, qirol yoki imperator deb atalib, eng katta yerga egalik qilgan va xalqning roziligisiz cheksiz hokimiyat sohibi bo’lgan. Hozirgi monarxiya davlatlari feodal tuzumdavridagidan tubdan farq qiladi. Masalan, 1931 yil Ispaniyada yuz bergan inqilob natijasida F.Franko diktaturasining o’rnatilishi bilan tugagan¹. 1931-1939 yillar Ispaniya davlatida davlat boshqaruvi usuli mutlaq monarx hukmronligidan cheklangan monarxiya shakliga o’tish bosqichlarining ilk davri hisoblanadi. 1978 yil 27 dekabrda qabul qilingan «Ispaniya qirolligining Konstitusiyasi» mamlakatda cheklangan monarxiya davlat boshqaruvi shakliga batamom o’tilganligini tasdiqlaydi. Shuningdek, Buyuk Britaniya, Belgiya, Yaponiya davlatlarida ham monarxiya boshqaruv shakli zamonaviy tus olgan. Ayrim bir monarxiya shaklidagi davlatlarda «hukmdor» saylov yo’li bilan lavozimiga qo’yiladi. Bunga misol sifatida Birlashgan Arab Amirliklarida federasiya subyektlari boshlig’i hisoblangan amirlar o’zlari orasidan bosh hukmdorni besh yil muddatga saylashini ko’rish mumkin. Bu esa respublika shaklidagi davlat boshqaruviga ma’lum bir jihatdan o’xshashligini ifodalaydi.