Xorijiy filologiya fakulteti

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

MIRZO ULUG`BEK NOMIDAGI O`ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI

XORIJIY FILOLOGIYA FAKULTETI

5120101-FILOLOGIYA VA TILLARNI O`QITISH: O`ZBEK TILI YO`NALISHI

KURS ISHI

Mavzu: “Lirik, epik, dramatik turlarda kompozitsiya”

BAJARDI: 115-“A” guruh

talabasi Sattorov Rustam

TEKSHERDI: Asadov Maqsud

TOSHKENT-2020

Mavzu: Lirik, epik, dramatik turlarda kompozitsiya

Reja:

Kirish:

1. 
   Adabiy asarlar kompozitsiyasi.
   

Asosiy qism:

1. 
   Lirik asarlarda kompozitsiya.
   
2. 
   Epik asar kompozitsiyasi.
   
3. 
   Dramatik asarlarda kompozitsiya.
   

Xulosa:

1. 
   Badiiy asarlarda mazmun-mohiyatni yoritib berishda kompozitsiyaning muhimligi.
   

Kompozitsiya (lot. Compasitio – tuzib chiqish, tartibga solish ) – aniq g`oyaviy-badiiy niyat taqazosiga ko`ra badiiy unsurlarning asar toqimasidan joy olishi, asar qismlari, boblari va epizodlarning o’rinlashish tartibi, obrazlarning bir tizimga uyushuvi, ularning o’zaro muomala-munosabatlarining ifodalanish tartibi, tasvir vositalarining muayyan nmaqsadga xizmat qilishi, tasvirda muvofiqlik va me’yordir. Qisqasi kompozitsiya yozuvchi niyati asosida asar badiiy to`qimasining tuzilishi.

Kompozitsiya deganda, tasvirlanayotgan birliklaming va nutq vositalarining badiiy asar matnidagi o‘zaro bog‘liqligi va joylashish (o‘rinlashish) tartibi tushuniladi. U o‘zida personajlar (sistemasi)ni joylashtirishni, syujet epizod (gr. epeisodion — begona, aloqasiz)larini taqqoslashni, voqea haqidagi tartibli xabarni tasvirlash usul larining o‘zgarishini, tasvirlanayotgan detallar va ifoda-tasvir vositalarining muvofiqligini, asarning qism, bob, bo‘lim, band, parda, ko‘rinish va sh.k. bo‘linishini jamg‘aradi. Darvoqe, «kompozitsiya — badiiy asarni tashkil etuvchi va intizomga bo‘ysundiruvchi kuch. Uning vazifasi biron-bir narsaning chetga chiqib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik, ayni chog‘da, uning bir butunlikka birikishini nazorat qilishdir... Uning maqsadi barcha bo'laklar (parchalar)ni shunday joylashtirishki, ular alal-oqibat asar g‘oyasini to‘liq ifodalashga qodir bo‘lsinlar»'. Bu fikrlardan ko‘rinadiki, asar g‘oyasini ochishga xizmat qilmaydigan bironta obraz, bironta ko‘rinish, bironta xatti-harakat, bironta so‘z bo‘lmasligini badiiy kompozitsiya nazorat qiladi va shu xislati bilan go‘zallikda yagona olamni — badiiy asarni yuzaga kelishiga sababkor bo'ladi.

Kompazitsiya badiiy unsur sifatida tasvirlanayotgan hayot qonuniyati, yozuvchi dunyo qarashi, badiiy metod va uslub, g`oyaviy–badiiy niyyat, adabiy turlar va janrlar tabiati bilan tavsiflanadi. Shunga ko`ra, har bir san’at asarining o`ziga hos kompazitsiyasi bo`ladi. Chunonchi lirik asar kompazitsiyasi dramatik asar kompazitsiyasidan, dramatik asar kompazitsiyasi epik asar kompazitsiyasidan ajralib turadi. F. Engelsning uqtirishicha, lirik asar kompazitsiyasi uch tarkibiy qismdan iborat bo`ladi: birinchi qismda bosh goya, asosiy fikir ifodalanadi (teziz); ikkinchi qismda yordamchi g`oyalar, qo`shimcha lavhalar bilan bosh g`oya kengaytiriladi, chuqurlashtiriladi, asoslaniladi (antiteziz) va nihoyat, uchunchi qismda fikr va tuyg`ular doirasi yakunlanadi, bosh g`oya xulosalanadi (sintez). Shoir G`afur G`ulomning “Yigitlarga” she’rining kompazitsiyasi manashu nuqtai nazardan qaralsa, quyidagi manzara oydinlashadi: “Yigitlarga” she’ri yettita to`rtlik (murabba) band (yigirma sakkiz misra) dan iborat. She’r bandlari uch qism (teziz, antiteziz, sintez) ga ajratib o`rganiladi. She’rning teziz qismi – birinchi band, antiteziz qismi – 2-6 bandlar va sintez qismi – yettinchi band. She’rning tezisi:

Yigitlar xalqlarning maqtovi – ko`rki,

Naslning javxahari, davlat tayanchi,

Yurtning obodligi, to`ylar sababi,

Elning gurkirashi, fayzi, quvonchi.