Xorijiy filologiya fakulteti

Mana antitezis qismi:

Yigit omon bo`lsa, xavfu xatar yo`q,

Qalqon bor: qal’a but, qo`rg`on salomat,

Qizlar kulgusida avju daromad,

Chollar uyqusida Jannat, farog`at.

Yigitlik umrining bir ko`klamiga

Bir butun zamonni alishsang arzir.

Arzir, o`z yigitining qadami uchun

Zamonlar, ko`klamlar bo`lsa muntazir.

She’rning yettinchi bandi – sintez:

Atomlar quvvati pok qalbingizda

Jahon, zamon, xalqlar, Vatan va davlat

Sizga tayanadi, sizdir posbon

Negaki, birinchi bandda asosiy fikr – yigitlar xalqlarning ko`rki, davlat tayanchi degan fikr shior tarzida ifoda etilgan – hali bu fikr isbotlanganicha yo`q. bundan keying bandlarda esa shu asosiy fikr turli jihatdan izohlanadi, chuqurlashtiradi, asoslanadi: ikkinchi bandda – yigit omon bo`lsa xavfu xatar bo`lmasligi, uchunchi bandda – yigitlik- inson umrining ko`klami ekanligi, to`rtinchi bandda – yigitning raso qomati otlar qaddiga aso ekanligi, beshinchi bandda – yigit ona yurt iqboli uchun jon tikkan zotligi, oltinchi bandda – yigitlar Vatan xaloskori ekanligi ifodalangan – shu tarzda 2-6 bandlar yigitlar xalqlarning ko`rki degan g`oya peshma-pesh ochila brogan, asoslangan (anitetezis). Nihoyat, yettinchi bandda yuqoridagi fikr tuyg`ular doirasi – pok qalbida atom quvvati bo`lgan yigitlar Vatan, el-yurt tayanchi, posboni ekanligi ifoda etilgan (sintez-xulosa).

Har qanday asardagi bosh g‘oya (Mas., «0‘tkan kunlar»ning bosh g‘oyasi XIX asrning ikkinchi yarmidagi hayot tariximizning eng kirlik, qora kun- laridir) — kompozitsiyaning markazi sanaladi. Ana shu markazga asardagi hamma unsurlar(boblar, obrazlar, detallar, vositalar, so‘zlar...) bo‘ysunadi va uning talabiga ko‘ra asar to‘qimasidan o‘z o‘mini oladi. Ayni paytda, bosh g‘oyaning maqsadini ochish uchun xizmat qiladi. Jumladan, birgina misolga murojaat qilaylik: «0‘tkan kunlar»da Kumushning ko'zi yorishi (tug‘ishi)ga oz vaqt qolganda buvisi Oyshabibi vafot etadi. Natijada Oftob oyim va Mirzakarim qutidor — azadorliklari tufayli Kumushning tug‘ishi arafasiga yetib borolmaydilar (Holbuki, o‘zbek odatiga binoan qizning birinchi tug'ishida onasi uning oldida boMishi kerak). Bu holat - Kumushning zaharlanishini (Oftob oyim bo‘lganida zaharlanish yuz bermagan bo'larmidi?) va halok bo‘lishini asoslaydi. Kumushning shu tarzdagi fojiasi esa XIX asrning ikkinchi yarmidagi hayotni — eng kirlik, qora kunlar ekanligini (ko‘rsatish orqali) isbotlaydi. Bundan tashqari, kompozitsiya tasvirdagi me’yor va muvofiqlikni ham yuzaga chiqaradi, sayozlikka, bayonchilikka, bayondagi ezmalikka, takrorga yo‘l bermaydi. Agar kompozitsiyaning bu talabiga rioya etmasa, «Yozuvchi sayoz joyda cho‘kadi» (A.Muxtor), bayonchilikka yoM qo'ysa — jurnalist, publitsistga aylanadi, ezmalik qilsa — san’atining qusurini narao- yish etadi, takrorlarga ko‘plab yo‘l qo‘ysa — yozuvchilik qismatini oddiy hunarm and qism atiga aylantiradi, xolos. M ana, ikkita isbot: «0‘zbeknoma»dagi markaziy fikr: «Bu - o‘zbek xalqi buyuk xalq, u o'tmishda buyuk qadriyatlar yaratgan, buyuk shaharlar qurgan, uning ichidan buyuk zotlar yetishib chiqqan, bugun uning buyuk yurtboshisi bor, bugun o‘zbek xalqi ana shu rahbari boshchiligida buyuk kelajak sari odimlamoqda, degan fikrdir... Albatta, bu fikr juda to‘g‘ri fikr. Lekin san’atning san’atligi shundaki, har qanday to‘g‘ri fikr undagi tasvirdan, asarning badiiy to‘qimasidan o‘zi mustaqil kelib chiqmog‘i zarur, tashqari- dan yopishtirilishi kerak emas. Afsuski, «O‘zbeknoma»da bu fikr hali poetik g'oya darajasiga o‘sib chiqmagan.

Ozbeknoma»day asar yozib, bugungi kitobxonga bu fikrni tavsiflab be- rishning o'zi g‘alati... Shoir esa tavsiflash doirasidan chiqolmay, hayotga maddohlik ko‘zi bilan qaragan, maddohlik tafakkuri bilan fikrlagan. Shu holat asarni semirtirib ham yuborgan, uni o'qishni, hatto qabul qilishni ham qiyinlashtirgan. Axir, asal juda yaxshi, juda zarur shifobaxsh narsa, lekin ko‘p bo‘lganda-chi? Masalan, o'zingizni bir bochka asal ichida o‘tirgandek his qiling. Xuddi shunga o‘xshash me’yorsiz, o'lchovsiz, oxir- keti yo'q madhiya ham teskari natija beradi — odamni entiktirib, damini qaytaradi. Kitobning bir joyida shoir madhiyabozlikni oqlash uchun hadis- dan shunday dalil keltiradi: «Odil podshoni hurmatlash tangrini ulug'lash bilan barobardir». Juda dono gap. Lekin hurmatlash boshqa, madhiya o‘qish boshqa. Menimcha, odil podsho har qanday madhiyadan ko‘ra adolat yo'lida qo'yilgan bitta amaliy qadamni afzal biladi. Maddohlikning nojoyiz tomonlaridan yana biri shundaki, hamisha uning zamirida manfaatparastlik, ta’ma yashirinib yotadi» (O.Sharafiddinov. «Mag‘zi puch solzlardan bir tosh nari qoch!