|
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI
–
9/2020
139
маданий ўчоғи бўлган бўлса, ХХ аср бошларидан бу вазифани Қозон, Уфа, Оренбург,
Троицкдаги мадрасалар ўз зиммаларига олган эдилар. Бу татарлар фаоллиги Ўрта Осиёда
ҳам кўзга ташланиб, улар 1917 йил Октябрь давлат тўнтаришига қадар ва совет
ҳокимиятининг дастлабки йилларида минтақада маърифат, театр, санъат
ва янги
“социалистик жамият” қуришда, унинг бошқарув тизимида фаоллик билан иштирок
этганлар. Аммо бу жараён, Туркистон шарт
-
шароитида маълум бир қийинчиликларни,
зиддиятларни ўз ичига олган. Чунки Султон Галиев нуқтаи назари билан қараганда,
Туркистонда
янги жамият қуриш, унинг “афзалликлари”ни аниқлашда, “социалистик
инқилоб” йўлидаги бошқарув йўлида ўлка халқи, “... татарлар босиб ўтган тараққиёт
босқичини босиб ўтмаганлар. ...татар ва турклар туфайлигина, ...[жадид] мактаблари ташкил
этилмоқда... Аёллар
аҳволи ўша
-
ўша ўзгармай қолмоқда... Туркистон ва Бухорода диний
фанатизм ва маданий қолоқликка қарши курашга татарлар бошчилик қилмоқдалар” [1,372
-
373].
Мирсаид Султон
-
Галиев томонидан “татарлар босиб ўтган тараққиёт босқичи йўлини”
Туркистон халқлари,
хусусан ўзбек, қозоқ, туркман, тожик, қирғиз халқларига нисбатан
“қўллаш”, аслида баҳсли масала... Туркистон халқларини шарқда тутган ўрни, жаҳон
цивилизациясига қўшган ҳиссаси аниқ. Тўғри, Туркистон минтақаси Россия империяси
таркибига татарларга нисбатан
анчагина кеч киритилгани, бу эса ўша рус адабиёти,
технологияси, театрни вужудга келишида, газета ва журналлар чоп этишда орқадалигини
назарда тутилса, Султон
-
Галиев фикрида жон бор, аммо ўшанда ҳам бошқа турк
-
мусулмон
халқларини “пастга урмаган” ҳолда ўз
фикрини изҳор этиши мақсадга мувофиқ эди. Майли,
ҳақиқатан ҳам ХХ аср бошларидаги ҳолатда, Туркистондаги ижтимоий
-
сиёсий, маданий
-
маърифий жараёнларда татарлар фаоллик қилганлар. Бу тарихий ҳақиқат. Аммо ўз пайтида
Туркистон минтақаси ҳам, хусусан Бухоро
,
Самарқанд, Хива мадрасалари ва бу ҳудуддан
келиб чиққан алломалар жаҳон цивилизацияда ўз ўрнига эга бўлгани ҳам ҳақиқат. Буни ҳам
инкор этиб бўлмайди.
Маълумки, XIX аср охири –
XX аср бошлари турк
-
мусулмон дунёси учун ўзига хос
миллий уйғониш даври бўлиб
,
газета ва журналлар чоп этилди, босмахона
-
нашриётлар
вужудга келди, театр, ижтимоий
-
сиёсий ҳаракатлар, жадидчилик пайдо бўлди. Буларни
ҳаммасида татарлар ўз фаоллиги билан ажралиб турди. Бу фаоллик октябрь (1917) давлат
тўнтаришидан кейин ҳам давом этиб,
эндиликда татарлар Россия таркибидаги барча турк
-
мусулмон халқлари орасида совет ҳокимиятини мустаҳкамлаш, шарқда инқилоб ғояларини
сингдириш, “социалистик жамият” бошқарув тизимида фаол қатнашишда етакчилик қила
бошладилар. Большевикларнинг “порлоқ келажак” бўйича, миллатлар ўз тақдирини ўзи
белгилаш, жойларда маҳаллий миллатлар орқали бошқаришга оид “қизил гаплари” га
ишондилар ва энг ачинарлиси, бу “ишончлари” ни бошқа турк
-
мусулмон халқларига
сингдиришда сидқидилдан саъй
-
ҳаракат қилдилар. Татарларнинг бундай фаоллиги Марказга
жуда қўл келиб, улардан “инқилоб ғояларини” тарғиботчиси, ҳарбий
-
сиёсий командир,
бошқарувнинг партия ва совет органларида раҳбар ва бошқа турли лавозимларда
фойдаландилар. Татарларнинг аксарияти турк
-
мусулмон халқлари озодлиги йўлида яхши
қадамлар бўляпти деб ишониб, бу ишончни ўз содиқликлари билан намоён қилдилар.
Татарлар маърифат тарқатишда, партия ва совет органларида, ҳарбий
-
сиёсий фаолиятда,
даврий матбуотда, қисқаси барча йўналишлардаги бошқарув тизимида Марказ ваъдаларига
ишониб фаолият олиб бордилар. Татарларни Туркистон ижтимоий
-
сиёсий, маданий
-
маърифий йўналишдаги фаолиятини бир томонлама талқин қилиш мумкин эмас. Уни
тарихий шарт
-
шароит, ўша пайтдаги ҳолат билан баҳолаш зарур. Зеро, ҳозирги “тарих
тарозиси” га эмас, ўша
ХХ аср 20
-
йилларидаги, бошқарув тизимида большевиклар тартибини
назардан қочирмаган ҳолда ёритиш керак.
Туркистонда ўчмас из қолдирган татарлардан бири Пўлат (Бекпўлат) Солиев (1882
-
1937) ҳисобланади. У Астраханда туғилиб, отаси Бухородан бўлган. Ўз пайтида
Қозондаги
Муҳаммадия мадрасасида ва Уфадаги Олия мадрасасида таҳсил олган, 1909 йили
Туркистонга келиб, Тошкент, Қўқондаги мактабларида тарих, арифметика, она тилидан дарс
беради. Оққўрғонда илк жадид мактабини очади. У кейинчалик маърифатпарварлик
фаолиятини давом эттириб, Жиззах ва Мирзачўлда ҳам мактаб очади. 1913 йилга келиб,
Тошкентда биринчи рус
-
татар мактабини очади. Бу ҳам Тошкентда татар диаспорасининг
сезиларли ўрнидан далолат беради. П.Солиев учун она тили бўлмиш татар тилидан ташқари,
ўзбек, рус тилларини яхши билиши, унга маърифат йўлидаги фаолиятида асқотади. 1917 йил
февраль инқилобидан кейин Туркистонда вужудга келган ижтимоий
-
сиёсий вазият уни ҳам
Do'stlaringiz bilan baham: |
