Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI 
–
12/2020 
34
Бу маълумотларда педосферанинг типлари ва типчаларини келиб чиқиши, географик тарқалиши, 
ривожланиш шароитлари (иқлими, ўсимлик дунёси, тупроқ ҳосил қилувчи она жинси)га қараб 
гумуснинг миқдори, унинг қатламларидаги заҳираси билан бир
-
биридан фарқланиши кўрсатиб 
ўтилган.
Умумий хулоса.
Тадқиқот объектлари –
Чотқол биосфера қўриқхонаси ва Нурота тоғлари 
географик жиҳатдан турли тупроқ
-
иқлим минтақасида жойлашганлиги туфайли барча тупроқ ҳосил 
қилувчи омилларнинг кўрсаткичлари ва уларнинг тупроқ ҳосил қилиш жараёнидаги иштироки турли 
хиллиги кўрсатилди. 
Тупроқ ҳосил бўлишида табиий омилларнинг ўзаро мустақиллик, бир
-
бирини алмаштира 
олмаслик, ривожланиш ва алоқадорлик қонуниятларини эътиборга олган ҳолда тоғли ўлкаларнинг 
мураккаб геологик ва гидрогеологик шароитларида “тупроқ
-
омиллар” тизимида релъеф –
устувор 
тупроқ ҳосил қилувчи омил ҳисобланади. 
Релъеф –
нуралган тоғ жинслари, ёғин
-
сочин сувлари, қуёш энергиясини қайта тақсимловчи 
омил сифатида тоғ қияликларида тупроқ қопламининг шаклланишида фаол иштирок этади.
Тупроқнинг скелетлиги, механик таркиби, уни ташкил қилувчи заррачалар миқдори, гумус, унинг 
тарқалиши ва заҳираси, намланиш чуқурлиги ва нам заҳираси ва бошқалар релъеф таъсирида ўзгариб 
туради. 
Иқлим кўрсаткичлари–ёғин
-
сочин, унинг йил фаслларида тақсимланиши,
ҳаво ҳарорати, шамол 
кабилар ҳам тупроқ профилининг шаклланишида, гумус, карбонатлардаги СО
2
, озиқа элементларини 
профиль
бўйича ҳаракатида, иллювиал қатламнинг шаклланишида, қолаверса бутун ички ва ташки 
нуралиш жараёнини бошқаришда муҳим роль
ўйнайди
.
Жумладан, Чотқол қўриқхонасининг тоғ тупроқларида гумус 5
-
8%, гумусли қатлам қалинлиги 
60-
80 см гача, карбонатлар 60
-
70 см, иллювиал қатлам эса 50
-
60 см чуқурликда бўлса, Нурота тоғининг 
тоғ тупроқларида гумус 2,5
-5,0%, 
гумусли қатлам қалинлиги 40 см, карбонатларнинг ювилиши 20
-25 
см, иллювиал қатлам эса 30
-
40 см чуқурликда бўлиши аниқланди. 
Ўсимлик қоплами –
гумус ҳосил бўлишида асосий манба ҳисобланиб, унинг ривожланиши, тури 
ва маҳсулдорлиги тоғ релъефи ва иқлим билан белгиланади. Ўсимликнинг барча турлари –
дарахтлар, 
буталар, арчалар, ўтлар қийғос ривожланган бўлса, тоғнинг жанубий қияликларда эса аксинча, 
ўсимлик қоплами жуда сийрак жойлашган. Ўсимлик қоплами –
сувга чидамли тупроқ агрегатларининг 
шаклланишида ва сув эрозиясига қарши тура оладиган энг
асосий омил ҳисобланади. 
Инсон –
тупроқ ҳосил қилувчи табиий омилларнинг мустақиллиги ва ўзаро боғлиқлигига 
ўзининг фаолияти билан салбий таъсир кўрсатиши қайд қилинади. Бу айниқса ҳимояланмаган Нурота 
тоғи ҳудудлари мисолида яққол намоён бўлади. Тупроқларидан деҳқончиликда нотўғри агротехник 
тадбирларни қўллаш орқали фойдаланиш, яйлов сифатида чорва моллари учун фойдаланиш ўсимлик 
қопламини батамом йўқолишига, сув эрозиясининг авж олишига ва ниҳоят тоғ тупроқлари хилма
-
хиллигининг бузилишига олиб келади.
Тупроқ ёки педосфера хилма
-
хиллиги, бу ўз навбатида ўсимлик қоплами хилма
-
хиллигини 
таъминловчи муҳим манба эканлигини таъкидлаш лозим. Чунончи, биологик хилма
-
хилликни 
сақлашда қўлланиладиган барча тадбирларни ўз вақтида педосфера хилма
-
хиллигини
сақлашда ҳам 
татбиқ қилиш мақсадга мувофиқлигини кўрсатиш билан педосфера
-
экотизимининг ўзаро узвий 
боғлиқлиги яна бир бор қайд қилинди. 
Тупроқ умумдорлигини оширишда (яратишда) ва уни бошқаришда тупроқда яшовчи тирик 
организмлар ва биологик жараёнлар асосий роль ўйнаши таъкидланди.