Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI 
–
12/2020 
288
гуруҳ лексиконидан фойдаланиб, виртуал воситалар орқали бўлса
-
да томошабинни ўзига эргаштириб 
гуруҳ ҳосил қилади, уларни футбол бир
-
бирига боғлайди.
Халқ тили лексикони
- 
бу инсонлар болалигидан она тили сифатида ўзлаштирган сўз ва тил 
билимлари бўлиб, муайян этник гуруҳга мансуб инсонлар нутқ фаолиятида фойдаланадиган тилда 
мулоқот асосини ташкил қиладиган суҳбатда намоён бўладиган ва яшайдиган лексик бирликлар 
қатламидир.
Маълумки, лексикон тил ва у ифодалаган билим ўртасида боғловчи воситадир. Ҳар бир тил 
алоҳида сўз бойлигига эга, аммо бу тиллар оламдаги мавжуд
чексиз концептлар тизимини ифодалаш 
учун сўз қатламлари ва уларнинг грамматик механизмини таъминловчи омил ҳамдир. Турли тиллар 
ӯзида мавжуд лексик бирликларнинг
фонетик, лексик ва грамматик жиҳатидан фарқ қилади. Ушбу 
фарқлар уч шаклда оғзаки мулоқот актида намоён бўлиши мумкин
. 
Биринчидан, фоносемантик шаклда, яъни миллий тил лексикони таркибидаги лексик бирлик 
талаффузи, ифодалаган маъноси ва концептуал жиҳатдан фарқланиши мумкин. 
Масалан
: 
боргандим 
- 
борган эдим –
борвадим
. 
Юз
- 
афт
- 
башара –
чеҳра –
ораз
.
Эшикни ёпмоқ –
қулфламоқ –
илмоқ
. 
Талаффуздаги фарқлар, ундош ва унли товуш талаффузидаги фарқлар нутқнинг муайян тилга 
хос эканлигини белгиловчи омиллардир
.
Иккинчидан
, 
оғзаки мулоқот актида мулоқотдаги миллий тил лексикони тизими
тузилиш
жиҳатидан фарқ қилиши мумкин. Бунда тилнинг грамматик структураси дискурс жумласидаги сўзлар 
жойлашув тартибини, инсонда шаклланган миллий онг,
тафаккур, мулоқот вазияти ёки сўзловчининг 
мулоқот объектига муносабати асосида белгилайди. Шу асосда жумла ичидаги сўз тартиби яралади. 
Лексикон тузилишидаги фарқлар маъно муносабатлари билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, унда семантик
маъно ва мазмун акс этади.
Бунга мисол сифатида гапда сўз тартибининг ўзгариши билан маъно 
ўзгариш ҳодисасини мисол қилишимиз мумкин.
Учинчидан
, 
миллий тил лексикони 
маданий
жиҳатдан фарқланиши мумкин. Тилда ифодаланган 
концепт ушбу тилда мулоқот қилувчи халқнинг маданияти
, 
ижтимоий фаолияти ва тил муҳити 
томонидан белгиланади. Жумладан, ўзбек халқи маданияти ижтимоий фаолияти ва тил муҳити (она 
тили ёки иккинчи тил сифатида қўлланилиши) бу тилда коммуникатив мулоқот майдонини ҳосил
қилиши, кундалик истеъмолида фойдаланиши, замонлар оша тил унсурларини бироз ўзгаришлар билан 
бўлса
-
да, бир авлоддан кейинги
авлодга етказиши, уни илм
- 
фан, бизнес, китоб ва сўзлашув тили 
лексикони тарзида фойдаланишидаги фарқлар миллий тил лексиконининг маданий фарқлари деб 
айтилади. Оғзаки мулоқот актида лексикон
, 
ҳусусан, индивидуал ижтимоий гуруҳ ёхуд миллий тил 
лексикони муҳим бўлиб
, 
унда тингловчи лексикон орқали мулоқот матни мазмунини, мавзусини тўлиқ 
тушуниши ва мантиқий хулосага эга бўлишини таъминлаш талаб қилинади. Шу
билан бирга
, 
бу 
талаффуз ўзгариши, ахборот етказиш усули, матнни хулосалаш, хабар тури, саволга жавоб, дискурс 
тури ва таржима ёки компьютер матнига ўзгариш киритиш амалларининг бажарилишига қараб 
ўзгариши мумкин. Ҳар қандай шароитда ҳам лексикон синтактик
, 
семантик ва прагматик сатҳда 
ифодаланиб
, 
мулоқотга маъно ва мазмун бахш этади. Мулоқот воситаси сифатида лексикон тилга тобе 
ва айни пайтда тил мустақиллигига эга. Шу билан бирга
, 
қисман мулоқот иштирокидаги ўрни ва 
қўлланилишига
боғлиқ бўлади. Шунингдек
, 
у тил ҳақидаги барча маълумотларни қамраб олиши шарт 
эмас
, 
аммо шу нутқий фаолияти доирасида етказиладиган тил ахбороти ва лексик бирликларини 
мулоқот тили
грамматикаси, мулоқот меъёрлари, матн тузилишига
мос ва эркин, аммо концепт 
мазмунига тобе структура сифатида ташкиллаштириш имконини яратади. Шу аснода инсонлар ўзаро 
оғзаки нутқий фаолият орқали мулоқотга киришадилар.