Xorazm dostonlarining tadqiqotchisi

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences 
 
VOLUME 1 | ISSUE 8 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 
809 
w
www.oriens.uz
September 
2021
 
Chunki yuqorida ta’kidlaganimizdek, xalq dostonlarida voqealar rivoji asosan safar 
motividan boshlanadi.
Omonilla Madayev fikricha, Xorazm dostonlari syujeti hamda mazmunining 
ixchamligi bilan Samarqand dostonchilik an’anasidan farq qiladi. Samarqand 
an’anasida bitta dostonda bir vaqtning o‘zida bir nechta masala o‘z aksini topadi 
hamda bunda konfliktlarning hal qilish jarayoni ham o‘zgacha bo‘ladi. Xorazm 
dostonlarida esa asosan bitta masala qo‘yiladi. Konflikt (lotincha conflictus - 
to‘qnashuv) – personajlarning asar syujetida badiiy ifodasini topadigan o‘zaro 
to‘qnashuv va kurashlari, qahramon bilan muhit orasida yoki uning ruhiyatida 
kechuvchi ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar
4
) ham murakkab bo‘lmaydi. Baxshining 
e’tibori ham aksariyat hollarda dostonda aks etgan ishqiy mavzudagi masalani 
yechishga qaratiladi Xalq dostonlaridagi konfliktlar ko‘p hollarda oshiq ma’shuqani 
olib ketish uchun kelganda raqiblari (Alpomish va qalmoqlarning orasidagi ziddiyat), 
qizning otasi qarshiligiga uchrash ( Ravshan dostonida Qoraxon podshoning norozi 
bo‘lishi) holatlarida yuz beradi. Ammo ushbu dissertatsiyada olim xalq dostonlarida 
deyarli uchramaydigan, mantiqiy jihatdan asoslanmagan konfliktni keltirib o‘tadi: 
“Ayrim hollarda mantiqiy jihatdan asoslanmagan konfliktlar ham uchrab turadi. Biz 
bu o‘rinda “Sayyod va Hamro” dostonini nazarda tutamiz. Ma’lumki, aksari safar 
bilan bog‘liq bo‘lgan sevgi dostonlarida oshiq o‘z ma’shuqasini olib kelish uchun 
yo‘lga otlanar ekan, asarning konflikti sifatida oshiq ma’shuqani unga berishni 
istamagan otasi yoki raqib o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar tashkil etadi. “Sayyod va 
Hamro” dostonida esa Hamro ma’shuqa dargohida unga nisbatan bevafolik 
belgilarini ko‘rsatadi va asosiy konflikt oshiq va ma’shuqaning o‘zaro ishonch hosil 
qilish yo‘lidagi tortishuvidan iborat bo‘lib qoladi. Beqaror Hamroning asar oxirida 
ikki yorga, ya’ni Sayyodxonga va yoshlikdan birga o‘sgan Salbiniyozga yetishishi 
xalq og‘zaki ijodida deyarli uchramaydigan holdir. Shuning uchun ham mazkur 
asarni o‘rganishga alohida ehtiyotlik bilan yondashish lozimdir”
5
. Darhaqiqat, xalq 
dostonlarining hech birida bosh qahramon xiyonat qilishdek salbiy holatga yo‘l 
qo‘ymaydi. To‘g‘ri, qahramonlar xarakteri may ichish (Alpomishning Qalmoq elida 
Surxayil kampir tuzog‘iga tushishi), irodasizlik (Kuntug‘mishning Xolbeka va 
farzandlaridan ajralib qolgach tushgan holati), manmanlik (“Ravshan” dostonida 
Avazxonning Hasanxonni o‘ziga teng ko‘rmasdan qizini bermagan holati), 
o‘zboshimchalik (Go‘ro‘g‘lining Soqibulbulning gaplariga kirmasdan safarga ketib 
qolishi) kabi ayrim nuqsonlardan holi emas. Ammo ularning hech birida bergan 
4
Д. Қуронов, З. Мамажонов, М. Шералиева. Адабиётшунослик луғати. Тошкент: Akademnashr. 2010. Б – 143 
5
Мадаев О. “Хоразм достонлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари”. Тошкент – 1973. Б – 23. 

---