Xix-a’sir Qaraqalpaq a’debiyati’ni’n’ izertleniwi Jobasi’

5. A’jiniyaz Qospi’bay uli’ (1824-1883)

A’jiniyaz Qosi’bay uli’ qaraqalpaq xalqi’ni’n’ XIX a’sirde jasag’an yen’ woqi’mi’sli’, lirik shayi’rlari’ni’n’ biri. A’jiniyazdin’ a’debiy miyrasi’ yele toli’q izertlendi dep qarawg’a bolmaydi’. 1878-ji’li’ 11-sentyabrde Tashkent qalasi’nda arab shrift menen shi’g’atug’i’n «Tu’rkistan walayati’ni’n’ gazetasi’»nda A’jiniyazdi’n’ Qi’zmen’esh penen ayti’si’w basi’li’p shi’qqan. A’jiniyaz jasli’g’i’nda medresede woqi’w menen bir qatarda ko’p g’ana kitaplardi’ ko’shirip, belgili kitap boli’w menen de tani’la baslag’an. Wol won alti’ jasi’nda Nawayi’ni’n’ diywani’n ko’shirgenligi haqqi’nda da mag’lumatlar bar. Biraq A’jiniyaz won jeti jasi’na kelgende Yelmurat axun qayti’s boldi’. Yendi A’jiniyaz bilimin bunnanda ko’teriw ushi’n wo’zine sa’ykes ustaz taba almay qaladi’. Soni’n’ ushi’n wol:

Zamanni’n’ joqdur jigit yurmege,

At minip, ton kiyip, dawran su’rmege,

Men baxti’ qarag’a ta’lim bermege,

Na’yleyin hesh adam shi’qpas, dildari’m.

-dep jazi’p, wo’zinin’ ishki ha’wirin qosi’q arqali’ beredi.

A’jiniyaz jasag’an zaman Xiywa xanlari’ni’n’ xali’qti’ reyimsiz su’liktey sori’p ati’rg’an bir da’wi’rleri yedi. Sonli’qtanda shayi’r wo’z zamani’nda adam shi’dap tura almasli’q ten’sizliklerdi ko’rdi. Buni’n’ tu’p tiykari’ a’dalatsi’z xanlar menen biyler yekenligin sezdi. A’jiniyazda ko’pshilik qosi’qlari’nda Xiywa xanlari’ni’n’ siyasati’na keskin qarsi’ shi’g’adi’. Mi’sali’ «Yellerim bardi’» dep atalg’an qosi’g’i’nda: Qarsi’lassa ha’mirine ko’ndirgen,

Birazlardi’n’ bawi’rlari’n tildirgen,

Wo’zlerine biyimlerdi ku’ldirgen,

U’rgench yelinde zali’m xan bardi’.

-dep jazadi’.

A’jiniyaz wo’zi jasag’an wo’mirinde yeki tu’rli klass bar yekenligin wo’z ko’zi menen ko’rdi. Bulardi’n’ u’stemshi klass toparlari’ miynesiz bayli’q izlegen xanlar, biyler, baylar, a’meldarlar. Wolardi’n’ wo’z aldi’na qoyg’an maqsetleri bar. Mi’sali’ xanlar haqqi’nda :

Qumarti’p tegin axshag’a,

Adami’n ko’mip paxsag’a,

Xali’qti’ sorag’an patshag’a,

Ku’nde-ku’nde uri’s kerek.

-dep jazsa, biyler, atali’qlar haqqi’nda:

Xali’q sorag’an atali’qqa,

Isin ju’ritip xatali’qqa,

Ku’sh berip geylik Sali’qqa,

Xali’qti’ posti’ri’w shul kerek.

Al awi’l qa’tqudalari’, haqqi’nda:

So’gis keltirip atag’a,

Isin jiberip xatag’a,

Awi’ldag’i’ qa’tqudag’a,

Sani’ joq para pul kerek.

Awi’l baylar haqqi’nda:

Mali’ ko’p sansi’z baylarg’a,

Aparmay mereke toylarg’a,

Qoydi’n’ izine salarg’a,

Qulag’i’ kesik qul kerek.

-dep jasi’rmastan u’stem klass wa’killerinin’ pikirlerin ashi’q ayti’p ko’rsetedi. Shayi’r da’wirinin’ ten’sizliklerin qatti’ a’shkarlaydi’. A’piwayi’ xali’q ushi’n jaynap-jasap jasaytug’i’n baxi’tli’ zamanni’n’ kerek yekenligi haqqi’nda a’rman yetedi:

Sorli’ puxara xali’qqa,

Qol sozi’p barar jari’qqa,

Ko’nbey bir neshe Sali’qqa,

Jaynap-jasnar zaman kerek.

* * *

Wo’mirinshe jari’may pulg’a,

Isi baspay ba’rha wong’a,

Sorqaynag’an sorli’ qullg’a,

Jaynap- jasnar zaman kerek.

* * *

Shad boli’p da’wran su’riwge,

Payanli’ du’nya ko’riwge,

Qatar-qurbi’ menen ju’riwge,

A’jiniyazg’a zaman kerek.

-dep jazadi’ shayi’r «Kerek» qosi’g’i’nda.

Paydalang’an a’debiyat

1. N. Japaqov, Q. Ma’mbetov, Q. Sultanov, A. Ka’rimov,

«QARAQALPAQ A’DEBIYATI’ TARIYXI’» No’kis - 1983

2. K. Mambetov, G. Jaqsimova «QARAQALPAQ A’DEBIYATI’» No’kis - 2000