|
4. Ku’nxoja Ibrayi’m uli’ (1799-1880)
Ku’nxoja ha’zirgi ani’qlawlar boyi’nsha 1799-ji’li’ tuwi’li’p, 1880-ji’li’ 81- jasi’nda qaytis bolg’an. Usi’ sa’neler boyi’nsha 1960-ji’li’ qayti’s bolg’ani’na 80-ji’l, 1975-ji’li’ tuwi’lg’ani’nan 175-ji’l toli’w yubeleyleri wo’tkerildi. Shayi’rdi’n’ tuwi’lg’an ha’m qayti’s bolg’an ji’llardag’i’ bul mag’lumatti’ woni’n’ tvorchestvosi’ndag’i’ ayi’ri’m adam atlari’da tasti’yqlaydi’.
Bul a’sirde ba’zim boldi’,
Xiywa sha’ha’ri a’zim boldi’,
Allaquli’ Xorezm boldi’,
Wol shi’g’i’p insaptan bu’in.
* * *
Shi’ng’i’s xannan berregirek,
Ma’daminnen arrag’i’raq,
Kiyip wo’tken zer-zer baraq,
Ma’dideym xandi’ bilermisen’.
Shayi’rlardi’n’ qosi’qlari’nda ushrasatug’i’n geypara qatarlar Ku’nxojani’n’ jasag’an ji’llari’nan ani’qlaw ushi’n bahali’ mag’lumatlar boladi’. Mi’sali’ Berdaqti’n’ «Wo’mirim» degen shi’g’armasi’ndag’i’: Jigrma bes, jigirma alti’,
Ag’a begler du’nya qaldi’..,
Belgili xalli’qqa ni’shani’,
Yadi’mda tur ha’r qashan
Qartayg’anda Ku’nxojani’,
Ko’rgen ku’nlerim-ku’nlerim..,
Keldi yendi jigirma segiz…
Bug’an qarag’anda Berdaq Ku’nxojani’ jigirma jeti jasi’nda ko’rgen boli’wi’ kerek. Sonda Ku’nxoja bul ji’llari’ yeliw bes jasta boladi’ yeken. Ku’nxoja Berdaqqa ko’p g’ana tvorchestvoli’q ja’rdemler Bergen.
Ku’nxojani’n’ semyasi’ da ka’mbag’al bolg’an, a’kesi yerterek qayti’s boldi’, balalari’na tek joqshi’li’qtan basqa na’rse miyras yetip qaldi’ralmaydi’, sonli’qtan shayi’r:
Anadan jetim qali’ppan,
Qan’g’i’rag’an jetim boli’ppan,
-dep ayti’wi’ni’n’ da liyikini usi’nda .
Shayi’rdi’n’ tvorchestvosi’nda avtobiografiyali’q xarakterge ha’m wo’mrinin’ jasli’q ji’llari’nda jazg’an shi’g’armalari’ da ayri’qsha ko’rinip turadi’. Shayi’rdi’n’ jasag’an da’wirlerinin’ siyasi’y ekanomikali’q turmi’si’, woni’n’ tvorchestvosi’nda ko’rsetilgen ha’diyseler shayi’r jasag’an da’wirdin’ sotsiyal ekanomikali’q jag’dayi’ menen tikkeley baylani’sli’ yekenligin ko’riwge boldi’. Sebebi N. A. Dobrolyubovti’n’ aytqani’nday «A’debiyat turmi’sti’n’ sorawlari’na turmi’stan ali’p juwap beredi». Sonday-aq Ku’nxojani’n’ «Yel menen» shi’g’armasi’ndag’i’:
G’a’ziyne toli’si’ alti’n aqshani’n’,
Ha’wli-ha’rem ja’ne bag’i’-bag’shani’n’,
Xali’qti’ sorap turg’an xan ha’m patshani’n’,
Shalqi’g’ani’ g’arip-g’aser qul menen.
-degen pikirinin’ wo’zi de da’wirdin’ social ten’sizlikke quri’lg’an si’ri’n ashi’p berip tur. Bundag’i’ xali’q ushi’n u’lken a’hmiyetke iye bolg’an ma’sele, bul ma’selenin’ azatli’q ushi’n bolg’an gu’res penen tikkeley baylani’sli’ yekenligi, woni’ sheshiwdegi tiykarg’i’ ku’sh – miynetkeshler massasi’ yedi.
Birinshi ma’rtebe jari’yalang’an Ku’nxojani’n’ belgili «Ku’n qayda» shi’g’armasi’ 1938-ji’li’ To’rtku’lden shi’qqan «A’debiy almanax» ta basi’p shi’g’ari’ldi’. Wonnan keyin usi’jurnalda shayi’rdi’n’ «Tu’ye yekensen’» qosi’g’i’ basi’li’p shi’g’adi’. Keyin 1940-ji’li’ «Qaraqalpaq xali’q tvorchestvosi’» degen toplamda Ku’nxojani’n’ «Jaylawi’m», «Umi’tpaspan», «tu’ye yekensen’», «Woraqshi’lar», «Bay balasi’», «Ne boldi’m», «Uel menen» degen shi’g’armalari’ basi’ldi’. Usi’ ji’li’ «Umi’tpaspan», «Shopanlar», «Woraqshi’lar» degen qosi’qlari’ birinshi ma’rtebe rus tiline awdari’ladi’. Watandarli’q uri’s ji’llari’nda shayi’rdi’n’ «Yel menen» degen shi’g’armalari’ «Xali’q bati’rlari’» degen toplamda ja’riyalandi’. Shayi’rdi’n’ shi’g’armalari’ birinshi ma’rtebe 1949-ji’li’ Qaraqalpaq Ma’mleket baspa ta’repinen «Tan’lawli’ qosi’qlar» toplami’ wo’z aldi’na kitap boli’p baspada jariyalandi’. Bul toplamg’a buri’n jariyalanbag’an shi’g’armalari’ menen birge, 30 g’a jaqi’n shi’g’armalari’ kiritiledi. Ku’nxoja tvorchestvosi’ni’n’ tu’ri ha’m jani’ri’na baylani’sli’ a’debiyati’mi’zdi’n’ teoriyali’q ma’seleleri menen baylani’sti’ri’p qarag’ani’mi’zda to’rtlik yaki rubaiy dep atalg’an terminlerge itibar bermey ketiwge bolmaydi’. Sebebi Ku’nxojani’n’ shi’g’armalari’nda:
Shg’alali’ ko’ldey shalqi’may,
Xojam sag’n ne boldi’?
Qorg’asi’nday balqi’may,
Xojam sag’an ne boldi’?
-degen si’yaqli’ bir Qatar shi’g’armalari’ bar. Ja’ne shayi’rdi’n’ «Yel menen» shi’g’armasi’ndag’i’ ayri’m kuplitlerde, sonday-aq «Menin’ ku’nim» degen shi’g’armasi’ndag’i’:
Qar ushqi’ni’ u’rip aspan-jerlerge,
Ziyani’n tiygizdi ashi’q yellerge,
Qarang’i’li’q, qara duman, ja’ne tu’n,
Ashi’q nuri’n tu’sirmeydi bizlerge.
-degen qatarlarda da rubaiy ha’m to’rtliktin’ ayri’m belg’lerinin’ bar yekenin ko’remiz.
Ku’nxoja shig’armalari’nda mazmun yaki bir suli’w obrazi’ arqali’, yaki bir didaktikali’q woy juwmaqlari’ menen berilmeydi, wonda mudami’ wo’zi jasag’an da’wirdin’ ten’sizligin «Qarang’i’ tu’n», «Ku’nsizlerdin’ zarlari’» si’yaqli’ metaforalar ha’m ten’ewler arqali’ beriledi. Mi’sali’:
Menin’ ku’nim jaqti’li’g’i’n ko’shirdi,
Ji’lan sori’p saw denemdi isirdi,
Jani’p wotqa, denem menin’ dag’lani’p,
Qaynati’p, jayrati’p ha’r waq pisirdi.
Shayi’rdi’n’ qaysi’ shi’g’armasi’n ali’p qarasaqta, wonda wo’zi menen birge jasag’an adamlardi’n’ turmi’si’ ha’m sol turmi’sqa ko’z qarasi’n bildirip, wonnan tiyisli da’rejede juwmaq shi’g’aradi’. Mi’sali’ feyildin’ «-sa, -se» affiksleri arqali’ 64 qatardan ibarat «nege kerek» redifli shi’g’armasi’ni’n’ juwmag’I’nda:
Ata-anasi’n ku’tpese,
Aytqanlari’n ha’m yetpese,
Ata-anam demese,
Jaman perzent nege kerek?!
* * *
Ku’ndey ku’lip jaynasa
Bu’lbu’l boli’p sayramasa,
Quwani’si’p woynamasa,
Quw wo’mirler nege kerek?!
dep jazadi’. Bunda yeli ushi’n jani’n ayamaytug’i’n palwan da, ba’rqulla jaynap turatug’i’n gu’l de, belgilengen maqsetlerge jetetug’i’n qus ta – ba’ride shayi’rdi’n’ di’qqati’nda, wolardi’n’ mudami’ jaynap turi’wi’, jen’iske yerisiwi haqqi’nda woylaydi’.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
