Xix-a’sir Qaraqalpaq a’debiyati’ni’n’ izertleniwi Jobasi’

XIX-a’sir Qaraqalpaq a’debiyati’ni’n’ izertleniwi

Jobasi’:

1. Qaraqalpaq a’debiyat tariyxi’

3. Qaraqalpaq xalqi’ a’debiyati’

4. Ku’nxoja Ibrayi’m uli’

5. A’jiniyaz Qosi’bay uli’

1. Qaraqalpaq a’debiyati’ tari’yxi’

Buri’ng’i’ qaraqalpaq xalqi’ni’n’ wog’ada bay ha’m ta’sirli a’debiyati’n izertlew ushi’n kelgen ko’p g’ana rus ilimpazlari’ ha’m sayaxayshi’lari’ni’n’ miynetlerin ko’rsetiw mu’mkin.

Qaraqalpaq a’debiyati’ tari’yxi’ predmeti, qaraqalpaq xalqi’ni’n’ a’yyem zamanlardan baslap tap hazirgi ku’nge shekemgi payda yetken ko’rkem shig’armalari’n, a’debiy woyshi’llari’ni’n’ tvortestvosi’n wo’z ishine aladi’.

A’debiyat tariyxi’ –bul ko’p g’ana a’sirlerdi basi’nan keshirgen xalqi’mi’zdi’n’ tariyxi’y waqi’yalarg’a bolg’an ko’z-qarasi’ ha’m woni’ a’debiyatta sa’wlelendiriwshi factor si’pati’nda payda bolg’an. Qanday mashaqatli’ da’wirlerde de xali’q a’debiyatsi’z jasay almag’an. Wo’zinin’ yerkinlik haqqi’ndag’I’ hawazi’n sol a’debiyat g’ana qaldi’ra alg’an. Bul jag’i’nan qarag’anda a’debiyat tariyxi’ tariyx pa’ni menen teren’ baylani’si’p keledi. XIX a’sirdegi Qon’i’rat ko’terilislerinin’ Jiyen jirawdi’n’ «Posqan yel», A’jiniyazdi’n’ «Bozataw», Berdaqti’n’ «Yernazar biy», «Aydos biy» poemalari’na tiykarlanbay da’lillew qi’yi’n.

XIX a’sirdegi qaraqalpaq xalqi’ni’n’ ma’deniy turmi’si’ni’n’ rawajlani’wi’ yen’ aldi’n buri’n siyasi’y ekanomikali’q turmi’sti’n’ rawajlani’wi’ menen, usi’nday waqi’yalardi’ wo’zlerinin’ shi’g’armalari’nda sa’wlelendirgen Ku’nxoja, A’jiniyaz, Berdaq ha’m Wo’teshlerdin’ shi’g’armalari’ menen belgilenedi. Bul da’wirdin’ a’debiyati’ buri’ng’i’g’a sali’sti’ri’p qarag’anda ayri’qsha pa’t penen rawajlang’ani’n ko’remiz. Ku’nxoja, A’jinyaz, Berdaqlar ko’p g’ana xali’qlarg’a tvorchestosi’ arqali’ ha’m siyasi’y jamiyetlik isi arqali’ ma’lim bolg’an. Wolardi’n’ shi’g’armalari’ klassli’q ten’sizkillerdin’ si’rlari’n a’shkaralaw menen, miynetkeshlerge bolg’an gumanistlik ideyalari’ menen, azatki’q ushi’n ali’p bari’lg’an gu’restin’ ideologlari’ menen aji’rali’p turadi’. Adam shi’dap bolmaytug’I’n awi’r turmi’s, bari’p turg’an ji’rtqi’shli’q xarakterge iye bolg’an ekspluataciya, ja’miyettin’ aldi’ng’i’ qatarli’ wa’killiklerinin’ sanasi’n woyatti’, wolardi’ miynetkeshler massasi’ni’n’ jupi’ni’li’q turmi’si’ haqqi’nda woylaniwg’a, xali’qti’n’ ma’pin qorg’aw isine ko’teriliwge ma’jbur yeti. Wolar xali’q ko’terilisinin’ tikkeley qatnasi’wshi’si’ boldi’. Yeziwshilikti qaraladi’, barli’q shi’g’armalari’nda xanlardi’, biylerdi, molla-iyshanlardi’ a’shkaraladi’.

Mine usi’nday ideyalar bolg’ani menen, yeziwshilerdi qi’yrati’p, barli’q miynetkeshlerdin’ yerkinligi ha’m ten’ligine tiykarlang’an jan’a a’dil ja’miyetlik quri’li’sti’ du’ziwden ibarat bolg’an sanali maqsettin’ bayanlani’wi’ yemes yedi.

Shayi’rlardag’i’ aldi’ng’i’ qatar ideyalardi’n’ ju’zege keliwi miynetkeshlerdin’ awi’r turmi’si’na shi’damag’anli’qtan kelip shi’qqan tilekler menen sezimlerdin’ stixiyali’q bayan yetiliwi yedi. Sonli’qtan wolardi’n’ shi’g’armalari’nda xali’qti’n’ turmi’si’ ken’ ha’m duri’s su’wretlenedi.

Solay yetip XIX a’sirde Qaraqalpaq a’debiyati’ndag’i’ qon’silas xali’qlar a’debiyati’ menen jaqi’nlasi’wi’, yeldin’ social ekanomikali’q jag’daylari’ni’n’ rawajlani’wi’ na’tiyjesinde a’debiyatta jan’ali’q ha’m demokratiyali’q tendenciyalar payda bola basladi’.