|
3. Qaraqalpaq xali’q a’debiyati’
Qaraqalpaqlar arasi’nda XVI a’sirdin’ aqi’ri’ndag’I’ shayi’rlardi’n’ Muxammed Sali’qti’n’ «Shaybani’ynama» da’stani’ni’n’ awi’zsha variantlari’, Ma’jilisiyinin’ «Qi’ssasi’y Sayfulmulik» da’stani’ni’n’ variantlari’, ko’plep ushraydi’. Bulardan geyparalari’ ha’tte xali’q kitaplari’na wo’tip ketken. Soni’n’ menen birlikte qaraqalpaqlar arasi’nda shi’g’i’s syujetlerine ta’n bolg’an belgili socialli’q ha’m ma’deniy rawajlani’w jag’daylari’nan kelip shiqqan tari’yxi’y tipologiyali’q uqsaslar, bir-birine uqsas keletug’I’n bir Qatar temalar, motivler, syujetler, waqi’yalar gezlesip woti’radi’.
Qaraqalpaqlarg’a shig’i’s da’stanlari’ni’n’ ko’pshiligi derlik yertek tu’rinde kelip jetken. Bug’an tiykarg’i’ sebep qi’ssaxanalardi’n’ ko’pshiligi shi’g’i’s klassiklerinin’ shi’g’armalari’n qara so’z tu’rinde ko’shirip ali’p, ko’pshilik adamlardi’n’ ji’ynalg’an jerlerinde woqi’ytug’i’n bolg’an. Bul da’stanlardi’ yesitken yekinshi bir qatti’ qulaq adamlar yekinshi bir jerde wo’zlerinin’ doslari’na yertek tu’rinde ayti’p bergen. Sol sebepli qaraqalpaq xalqi’ arasi’nda «Malikay Dilaram», «Baxram Gu’landam», «Yeki iyninen yeki aydarxa shi’qqan patsha», «Ru’stem», «Shaqli’ Iskender» dep atalg’an qi’ssa ha’m yertekler payda bolg’an. Bulardi’n’ ishinde «Malikay Dilaram», «Baxram Gu’landam», Nawayi’ni’n’ «Hamsa»si’ni’n’ «Jeti juldi’z» degen bo’liminen ali’ng’an. Al «Shaqli’ Iskender», bolsa, Nawayi’ni’n’ «Hamsa»si’ni’n’ belgili «Iskendernama» bo’limi. «Yeki iyninen yeki aydarxa shi’qqan patsha», «Ru’stem», dep atalg’an Ferdawsiydin’ «Shaxnama»si’nan ali’ng’ani’ wo’zinen-o’zi belgili boli’p tur. Mi’sali’, Qaraqalpaqlar arasi’na ko’birek tarqalg’an «Baxram Gu’landam» qi’ssasi’ menen Nawayi’ni’n’ «Jeti juldi’z» da’stani’n sali’sti’ri’p-aq ko’reyik yekewinin’ de syujeti bir qi’yli … Yerterekte Bahram an’ awlap ju’rgen boladi’ ha’m bi’r su’wretshiden Dilaramni’n’ su’wretin ko’rip qaladi’. Dilaramg’a ashi’q biyqarar boli’p Shi’nmashi’n sha’ha’ri’ne jol aladi’. 1945-1946-ji’llarda Ibrayi’m Yusupov ta’repinen jazi’p ali’ng’an «Iskender Zulxarnayn» haqqi’ndag’i’ an’i’zdi’n’ quri’li’si’ da Nawayi’ni’n’ «Hamsa»si’ndag’i’ «Saddiy Iskenderiy» da’stani’n ko’z aldi’na ali’p keledi. Bunda Iskenderdin’ shaqi’ bar boli’p, woni’ hesh qanday adam maqluq jen’e almaydi’. Ja’ne de woni’n’ aqi’lgo’y adamlari’ si’pati’nda Aplatun (Platun), Alastun (Aristotel) si’yaqli’ bilimpazlardi’n’ ati’ saqlanadi’. Solay yetip shi’g’i’s klassiklerinin’ syujetlik formalalari’ kem-kemnen qaraqalpaq a’debiyati’nda da ko’rinis baslaydi’. Nawayi’ pu’tkil tu’rk tilles xali’qlar shayi’rlari’ni’n’ hu’rmetli ustazi’. Soni’n’ ushi’nda a’debiyatshi’ A. Xaytmatov: «A’debiyat tari’yxi’nda Nawayi’ aldi’n sonday bir zor mektep jaratti’, wonnan keyingi ba’rshe tu’rk tilles xali’qlar a’debiyati’ndag’i’ lirikani’n’ wo’siw joli’n, bul mektepsiz da’lillep bolmaydi’» dep jazg’an yedi. Nawayi’ wo’zinin’ poeziyasi’ni’n’ tu’rki tilles xali’qlar arasi’nda ken’ tarqalg’an:
Kewil bo’ldi so’zime tu’rklerde,
Tek tu’rk yemes ba’lki tu’rkmende…
-dep jazdi’.
Nawayi’ wo’z da’wirindegi kitaplardi’n’ ayri’mlari’ni’n’ haqiqatli’qti’ xatqa tuwri’ tu’sindirmegenligine qatti’ nali’p:
Burmalasa ka’tip xali’q tilegin,
Qa’lem kibi kesiw kerek bilegin.
-dep jazsa. Berdaq:
Shayi’rlar qa’lem alg’ali’
Xatqa tuwri’ salg’an yemes
-dep jazdi’.
A’dalat worni’na mal du’nya u’stemlik yetip turg’an sol bir qayg’i’li’ zamanda Nawayi’:
Belgilerde qalmadi’ wopa,
Ten’sizlikten shektim japa.
-dep jazg’an bolsa, Berdaq:
Bul du’nya-du’nya bolg’ali’
Patsha a’dil bolg’an yemes,
-dep jazdi’.
Solay yetip Berdaq wo’zinin’ tematikasi’nda Nawayi’ g’azellerine u’nles bolg’an qosi’qlar jazi’p, wo’zinin’ obraz jasaw sistemasi’nda wol do’retken obrazlardan paydalani’p ha’r bir shi’g’armalari’nda Nawayi’ni’ wo’zinin’ ustazi’ si’pati’nda tani’ydi’.
Berdaqti’n’ Maqtumquli’ni’da hu’rmet yetken:
Maqtumquli’ni’ woqi’g’anda,
Aytar yedim ha’r zamanda,
Kemis barma, begler, wonda,
So’zin tawap qi’lar yedim.
Qaraqalpaq klassigi Ku’nxoja Maqtumqi’li’ni’n’ turmi’si’ndag’i’ qi’yi’nshi’li’qlardi’ yeske ali’p:
Maqtumquli’ shayi’r yedi,
Dos yari’n’di’ maqtar yedi,
Wolda mendey sorli yedi,
Kelgey aqi’ri’ aqi’bet.
-dep jazadi’.
Maqtumquli’ni’ wo’zinin’ «Bolarma» qosi’g’i’nda:
Da’li ko’n’lum, bir na’sixat a’yleyin,
Jan deymegel, beyla janan bolarmi’?
Bir so’zun wornunda so’yley bilmeen-
Adam dien beyle insan bolarmi’….?
-dep jazg’an bolsa, A’jiniyaz da «Bularmi’» qosi’g’i’nda:
Wa’li ko’n’lim ha’r jaqlarg’a dolana,
Ha’r jay, demek bilen imkan bolarma,
So’ylegende so’z parqi’na tu’spegen,
Adam demek bilen insan bolarma.
-dep jazadi’. Maqtumquli’:
Woba dashi’ndaqi’ depe,
Yerlenen ata menzer,
Yaramaz yerler zer bilen,
Yazi’lan bet xata megzer,
* * *
Burch bilen tuz ta’ze yara,
Avi’xgatar razgera,
Yaman xati’n yaxshi ere,
Tu’kenesiz to’xmete menzer.
-dep jazsa A’jiniyaz:
Qi’yal yetsem menin’ kewlim,
Yertlewli atqa men’zer,
Bir dosti’n’nan kewil qalsa,
G’a’let jazg’an xatqa megzer,
Ishin’ tolsa a’rman sherge,
Kewlin’ megzer qara jerge,
Jaman qati’n jaqsi’ yerge,
Tawsi’lmas do’xmetke megzer.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
