Ximiya-biologiya

5. Ozon qatlaminiń jemiriliwi, kislotali jamǵirlar, smog.
A tmosferaniń 20-30 km araliǵinda jaylasǵan ózine tan qorǵaytugin qabiǵi-ozon (O3) Qatlaminiń siyreklesiwi hám áhmiyetli ekologiyaliq mashqalardan biri esaplanadi.Jer júzinde áslep 1970-jillarda stratosferadagi ozonniń kemiyiwi gúzetiledi. 1980-jillarda Antarktida ustinde Ozonniń 50% ge kemiyiwi qabil qilindi. Kópshilik mutahassislar ozonniń kemiyiwi Texnogen jól menen kelib shiqqan dep esaplaydi. Atmosferada ozon muǵdariniń ózgeriwi 258 Tabiyiy protsess, sonliqtan, quyash aktivinińózgeriwi, basqa sebep tásirinde hám óz gergen bóliwi hám múmkin. Sonliqtan, sebeplerden qaramastan usi sheshimniń aldin aliw jollarin izlew , sharalarin kóriw kerek.

Ozon qatlami insanlar hám bárshe janzatlardiń quyashtiń ultrafiolet nurlarniń ziyanli tásirinen qorǵaw qiladi, planetamiz ózine tán issitiwshi «qabiǵi» esaplanadi.

Suwitqishlarda isletiletuǵin xlorftoruglerodlar (freonlar-CFCl3, CF2ClF2, CHClF2)), azotoksidlari tásirinde ozon tarqaladi. Jer júzinde polislerinde, ayrim aymaq ozon tuynikleri júzege kelgen. Ozonniń siyreklesiwi nátiyjesinde teri raki kasalligi kóp edi, kóz keselliklari artadi, haywanlarga, ósimliklarniń fotosintetik aktivligi tásir kórsatedi. Hazirgi kunde ozonniń kemeyiw jumisi menen juzege keletugin ekologiyaliq aqibetlerdiń aldin aliw ushin milliy, regional hám uliwma dunya koleminde tadbirler amelge asirilmaqda. Ozon mashqalasin úyrenip shiǵiwǵa qaratilgan Vena Konvensiyasi hám mámlakatlardiń ozon partlawshi birikpeler shiǵariwin kemiytiriw majburiyatlarini aliw boyinsha Monreal bayannamalari qabil qilinǵ an. «Kislotali jawinlar»lar ayirim mamleketlerde haqiqiy ekologiyaliq apatlarǵa aylanip qalǵan. Hár qanday qazilma yoqilǵi jandirilǵanda shigindi gazlar quraminda kukirt qosoksidleri boladi. Atmosferaǵa millionlap tonna shiǵarilip atirǵan bul birikpeler jamǵirdi kislotaga aylantiradi.
2SO₂ + O₂ + 2H₂O = 2H₂SO₄
4NO₂+ 2H₂O +O₂ = 4HNO₃
AQSH, Kanada, Germaniya, SHvetsiya, Norvegiya, Rossiya hám basqa rawajlangan mámlatlerinde kislotali jamgirlar tásirinda úlken maydandaǵi toǵaylr quriwi gúzetiletugin bunday jamgirlar ónimdarliǵin kemiytedi, suw xavzalarini nordonligini asirip jiberedi, jaylar tarixiy–esteliklerdi jemiredi, insan salamatliǵina ziyan jetkizedi. Kislotali jamǵirlardiń uzaq masofaga kóchishi natijasida turli davlatlar órtasida kelishmovchiliklar yuzaga keladi. Usi ekologik xatarni bartaraf qilish uchun mahalliy, regional va xalqaro miqyosda tadbirlar ótkaziladi. Ayrim hududlardagi havoning háreketsiz turib qolishi- inversiya oqibatida kuzatiladigan zaharli tuman-smog (tutun va tuman aralashmasi) insonlar soǵliǵiga óta salbiy tásir kórsetedi. 1952 jili 5-9 dekabrda Londonda juz bergen smog aqibetinde 4000 dan artiq adam nabit bolǵan.. Keyingi jillarda dunyoniń úlken qalalarda London tiypindeǵi smog, Los-Anjeles tiypindeǵi smoglar payda qilinǵan. Fotoximiyaliq smog degende sanaat hám transport Shiǵindi gazlardiń quyash nurlari tásirinde reaksiyaga kirisip qáwipli birikpelerin payda qiliw túsiniledi. Sol qatardan ozon, formaldegid hám basqa birikpelerdin payda boliwi hám muǵdardiń artiwi gúziletiledi..
S mogdiń aldin aliw úlken áhmiyetke iye.
Los-Anjelesda
Jer júzinde atmosfera hawasiniń pataslaniwin kemeytiriw ushin tezlik penen zárúr sharalar kóriliwi lazim. Amerikalik meteorolog Luis Battan aytqaninday: «yamasa insanlar hawadaǵi tutinni kemeytiradi, aks halda tutin jer júzindeǵi insanlardi kemeytiredi».