Ximiya-biologiya

Ózbekstanda atmosferaniń pataslaniwi hám aldin aliw sharalari .

Ózbekstan Respublikasinda atmosfera hawasiniń pataslaniwi tiykarǵi ekologiyaliq sebeplerden biri esaplanadi. Qalalardiń tiykarinan taw aldi hám taw araliq batiqlaridá jaylasǵanliǵi, hawaniń issi hám quriqliǵi. Ózbekstanda atmosfera hawasiniń pataslaniwi dárejesine salistirǵanda joqari boliwina alip kelǵen. Ózbekstanda atmosfera hawasi kerekli sanaat hám transport joqari dárejede toplanǵan Toshkent hám Farǵona rayonlarinda kúshli pataslanǵan. Atmosferaniń pataslaniwi xaliqtiń salamatliǵi ósimliklerdiń jaǵdayi hám ónimdarliǵi jaylar, metall konstruksiyalar, tariyxiy estelikler hám basqalarǵa jaman tásir kórsetedi. Ózbekstanniń bazar múnasebetlerine ótiw va sóngi jillarda túrli ekolog tadbirlarniń amelǵe asiriliwi nátiyjesinde atmosferaǵa taslanatuǵin shiǵindilar múgdarinińsalistirǵanda kemiyiwi gúzetiledi. Pataslawshi birikpeleriniń jalpi shiǵariliwinda háreketleniwinde kanniń
orni ayriqsha.
1999-2004 jillarda Ózbekstanda atmosferaga pataslawshi birikpeler Shiǵariliwiniń ózgeriwi (miń.t) jillar Sanaat Transport jalpi shiǵariliwi
1999 776,9 1520,0 2296,92000 755,5 1593,0 2348,52552001 711,8 1583,5 2250,3
2002 729,4 1453,0 2182,42003 672,6 1348,6 2021,12004 646,5 1310,9 1957,4
Atmosferaga taslanatuǵin shiǵindilar múgdariniń kemeyiwi sanaat karxonalari quwatiniń páseyiwi hám transportda júk tasiw kóleminiń túsip ketiwi menen de álbette baylanislidir. Atmosferaga shiǵarilatuǵin shiǵindilar muǵdari xaliq jan basina 1991-jili 183,7 kg den, 2001-jili 90,1 kg deyin kemiyǵen. Atmosferaniń pataslaniwinan ziyanli birikpelerniń 51% den artiǵi uglerod oksidi (is gazi- SO) ne, kukirt qosoksidine- 16%, uglevodorodlarga- 17,9%, azot oksidlarine- 8,9%, Qatti birikpelerge- 6% hám basqa ziyanli shiǵindilarga- 0,2% tuwri keledi (2001jil). Respublikadaǵi sanaat karxanalari tárepinen atmosferaga 150den artiq pataslawshi birikpeler shiǵariladi. Tiykarǵilari kukirt qosoksidi, uglevodorodlar hám qatti birikpeler esaplanadi. Ushiwshań organik birikpelerdi kemiytiriw áhmiyetge iye. Atmosferaga Shiǵarilatuǵin birikpelerdiń90% ǵe jaqini tiykarǵi ekologik «patas » islep shiǵariw jaylasǵan Toshkent, Qashqadarya, Farǵana, Buxara, Navoiy hám Sirdarya rayonlarinińkarxanalari úlesine tuwri keledi. Atmosferani pataslaniwina erisken energetika (34,1%), neft-gaz sanaati (31,9%), metallurgiya (16,5%), qurilis industriyasi (3,8%), kommunal xizmet (3,6%) va ximiya sanaati (2,6%) karxanalariniń úlesleri (2001 jil)úlken. Basqa karxonalarnin úlesi 7,4%den aspaydi. Respublikadagi tiykarǵi sanaat tarmaqlarinda ziyanli birikpelerdi uslap qaliw hám ziyansizlantiriw talap darejesinda emes. Karxanalarda shań-gaz tazalaw qurilmalari menen táminlengen 85% payda qiladi hám olardiń ishi samaradorligi 70,86% bolip, qurilmalardiń 77% hám jaxsi islemeydi. Karxanalar ushin hawani belgilengen múgdardan artiqsha pataslanǵan jaǵdaylarda tólew hám jariymeler belgilenǵen.
Sanaatda atmosferaniń pataslaniwin kemiytiriw ushin:
- tazalaw qurilmalarin isge tusiriw hám nátiyjeliǵin asiriw;
-kem shiǵitli hám shiǵindisiz texnologiyalarni payda etiw;
-ziyanli karxanalardi shetǵe shiǵariw hám basqa tadbirlerdi amelǵe asiriw zárúr.