Xi bob. Dars ta’limida rivojlan- tirish texnologiyasi rivojlantiruvchi ta’lim nima?

Darsning birinchi bosqichi
— tashkiliy qism. Odatda, bu qismga
salomlashish, o‘quvchilarning, sinf xonasidagi jihozlarning darsga
tayyorligini tekshirish, darsda yo‘q o‘quvchilarni aniqlash, ishning
rejasini e’lon qilish kiradi. Òashkiliy qismning maqsadi — darsda
ish vaziyatini vujudga keltirishdir.
Darsning ikkinchi bosqichi
— yozma uy vazifasini qo‘yilgan
maqsaddan qat’iy nazar, turli metodlar bilan tekshirish.
Darsning uchinchi bosqichi
— o‘quvchilarning bilimlarini
og‘zaki tekshirish (yoki ulardan so‘rash).

---

203
Darsning to‘rtinchi bosqichi
— o‘qituvchining bayon etishi asosida
yoki o‘quvchilarning mustaqil tahlil qilishi orqali yangi materialni
tushuntirish.
Darsning beshinchi bosqichi 
— uyga topshiriq berish. Darsning
bu qismiga mazkur topshiriqning mohiyatini, lozim bo‘lsa, uni
bajarish metodikasini ham tushuntirish, uni o‘qituvchining o‘zi
doskaga yozishi, o‘quvchilarning daftarga yoki kundalikka ko‘chirishi
kiradi.
Darsning oltinchi bosqichi
— yangi materialni mustahkamlash,
ya’ni dastlabki yoki yo‘lakay — mazkur material bayon qilinayot-
ganda amalga oshiriladigan mustahkamlashdir.
Darsning yettinchi bosqichi
— uni tugallashdan iborat bo‘lib,
bu ish tashkiliy ravishda amalga oshirilishi kerak. Chunki dars faqat
o‘qituvchining ko‘rsatmasi bo‘yicha mustahkamlanadi. Muallif
darsning ana shu yettita elementini nazarda tutib, uning strukturasini
quyidagicha ifodalaydi:
I.
Bilimlarni mustahkamlash darsi.
1. Òashkiliy qism.
2. Yozma topshiriqni (bor bo‘lsa) tekshirish.
3. So‘rash — mustahkamlash.
4. Uyga vazifa berish.
5. Darsni tugallash.
II.
Yangi murakkab materialni tahlil qilishda uy vazifasi tek-
shirilmaydi.
1. Òashkiliy qism.
2. Yangi materialni tushuntirish.
3. Yo‘l-yo‘lakay mustahkamlash.
4. Uyga vazifa berish: darsni tugallash.
III.
Muammoli darslar.
1. O‘quvchilarni uyushtirish.
2. Muammoni ifodalash, taxminiy bayon qilish (natija qanday
bo‘lishi mumkinligini aytish) va yechimning variantlarini bildirish:
muammoni amaliy hal qilishni izlash.
3. Natijalarni muhokama qilish.
4. O‘qituvchining sharhi va umumlashtirishi.
5. Uyga vazifa berish.
6. Darsni tugallash.
Umuman aytganda, hozirgi zamon darsi o‘zining an’anaviy
maqsadlari, mazmuni, tashkiliy-metodik jihatlari, o‘quvchilar ishlarini
faollashtirish darajasi, strukturasi, sur’ati, ta’limning texnik vositalariga
boyligi bilan farqlanadi. O‘tgan davr tajribalariga tayanib va

---

204
o‘quvchilarning mustaqil bilish faoliyatini rivojlantirish g‘oyalarini
nazarda tutib, hozirgi zamon darslarini muammolik prinsiði
asosida: a) muammoli va b) muammosiz darslarga bo‘lish mumkin.
Bunday darslar bir-biridan nimalari bilan farqlanadi? Ulardagi
ta’limning metodlari va vositalaridagi tafovutlarni ko‘rish mum-
kinmi? Lekin asosiy farq ularning strukturasidadir. Bunda muam-
moli darsning mantiqiy-psixologik (ichki) va didaktik (tashqi)
strukturasi haqida gapirish mumkin.
Ichki struktura nuqtayi nazaridan o‘qituvchi atayin muammoli
vaziyatlarni vujudga keltiradigan va o‘qituvchilarning o‘quv
muammolarining mustaqil holda qo‘yish hamda ularni hal qilishga
doir faoliyatini tashkil etadigan yoki muammoni o‘zi qo‘yib, ularning
o‘zi hal qiladigan, o‘quvchilarga izlanish vaziyatidagi fikrlash mantiqini
ko‘rsatadigan darslarni muammoli darslar deyiladi.
Muammosiz dars o‘qituvchi o‘quvchilarga o‘quv materialini
bayon qilish va tushuntirishda muammoli vaziyatlarni (garchi ular
tasodifan paydo bo‘lsa ham) vujudga keltirilmasligi bilan muammoli
darsdan farq qiladi.
Muammosiz dars didaktik jihatdan muammoli darsdan shu
bilan farqlanadiki, unda o‘quv jarayoni bosqichlarga aniq bo‘linadi,
darsning asosiy elementlari bo‘lmaydi, o‘qituvchi o‘quv materialini
bayon qilishi, bilimlarni mustahkamlashga, takrorlashga doir
mashqlarni bajarishi darsning mustaqil bosqichlarini tashkil qiladi.
Xususan, o‘qituvchining axborot tarzidagi bayoni yoki o‘quv-
chilarning mustaqil ishlari reproduktiv xarakter kasb etmaydi.
Muammoli darslar o‘rganiladigan mavzuning va boshqa
omillarning mazmuniga bog‘liq holda muammosiz darslar bilan
almashinishi mumkin. Ularning birlashuvi ta’limning faollashuvi
darajasini belgilaydi. Agar darslar tizimida muammoli darslar ko‘p
o‘rin olsa, bunday ta’limni muammoli, kamol toptiruvchi ta’lim,
deb hisoblanadi. U o‘quvchilarning aqli va hissiyoti yuqori darajada
rivojlanishini ta’minlaydi. Lekin, hozir maktablarda o‘tilayotgan
muammoli darslar o‘tilish amaliyotiga xos bo‘lgan va oltmishinchi
yillar didaktikada ifodalangan mazkur darslardan boshqachadir.
Darslarning muammoli va muammosiz darslarga bo‘linishi
M. I. Maxmutov o‘z asarlarida ta’kidlaganidek, ta’lim jarayonini
faollashtirish nuqtayi nazaridan katta amaliy ahamiyatga ega. Biroq,
muammoli va muammosiz darslarning o‘xshashligi hamda farqi ma’lum
jihatdan nazorat darslariga ham daxldor bo‘lib, ularda ham muam-
molilik darajasi o‘quvchilar mustaqil ishining xarakteriga bog‘liq.

---

205