Xamsa alisher Navoiy xamsa

Andoq o'ldiki,  mensizin bir dam,

Tiyra erdi anga yorug‘ olam.

Umridin hosili jamolim anga,

Balki umri abad visotim anga.

...Mensizin у o ‘q edi dame komi,

Kom y o ‘q, xotirining oromi.

B o ‘lmasam hamroh urmay ul bir gom,

M en navo chekmay,  ichmay ul bir jom.

M en qayu nag‘makim,  ado ay lab,

Ul chekib oh-u jo n  fido aylab.

Olmayin ko‘z  dame jamolimdin,

To‘ymayin bir nafas visolimdin.

Shoh  qanchalik  menga  moyil  bolsa,  mening 

ko'nglim  ham  unga  shunchalik  moyil  edi.  Oqi- 

batda shoh davlat-u sipohlarini unuta boshladi.1

 

Bir kuni u may ichib,  bir kiyikni ko‘rdi-da:  «Qa­

nday qilib  oldiray?» -  deb mendan  so‘rab  qoldi. 

Men:  «Oldin  qolini  boglab,  so‘ng uzoqdan turib 

oldirgin»,  -   dedim.  Shoh  uni  men  aytganimdek 

qilib oldirdi. Uning bu ishini hech kim bajo qilol- 

masdi.  Bu  mahorati  uchun jonimni  fido  qilsam 

arzirdi.  Men baxtiqaro esa buning o‘miga shun­

day bema’ni so'zlami aytibmanki, buning uchun 

yuz

 parcha qildirsa ham haqli edi.  Shunda ham 

oldirmay, meni bir biyobonga tashlatibdi va qahr- 

lanib mast holda shaharga y o l olibdi.

Ikki  kecha-kunduz  o'tgach,  sotib  olgan  xoja 

meni  soglnib,  ko'rish  uchun  Xitoydan  safarga

---

chiqqan  ekan.  U  Xorazmga  tezroq yetib  borish 

uchun  ikkita  quli bilan  kechasi-yu kunduz y o l 

bosar  ekan,  tun  paytida  oti yoldan  chiqib  men 

yotgan  dasht-u  biyobonga  borib  qolibdi.  Xojani 

uyqu  bosib,  otdan  yiqilibdi-da,  u%lab  qolibdi. 

Ko'zini  ochganda  atrof yorishib  ketgan  ekan. 

Yonidagi  yuz  qadamcha  yolga  nazar  tashlasa, 

ko‘ziga bir qora ko'rinibdi.  U  qol-oyog^ boglan- 

gan odamga о “xshab yotganmish. Xoja yaqin kelib 

qarasa, sochlari bilan boglab tashlangan bir ayol 

ekan. «Olikmikan, tirikmikan?» -  deb, qol-oyogini 

yechib qarasa, yuzida qoni qolmagan bu ayolning 

boV-u  basti,  ko‘z-u  qoshi  menga  o'xsharmish. 

Oyoglga tushgan  sochlari-yu,  zaqani va  lablar- 

idagi  xoli  ham  meni  eslatarmish.  Xoja  ozxmng 

sog‘  yoki  mastligini-yu,  uyqudami,  uyg‘oqligini 

bilmay hayratlanib,  xayol  surib  otirarkan,  uzo- 

qda  bir  karvonning  qorasi  ko‘rinibdi.  Bir  qulini 

o'sha tomonga yollab karvonni chaqirtixibdi-da, 

odamlarni shu yerga tushiribdi. Karvon ahli ichida 

meni ko‘rish uchun kelayotgan bir necha dugo- 

nam ham bor ekan. Xoja ularga meni ко rsatgan 

ekan,  nishonalarimdan  meni  tanishibdi  va  yo- 

qalarini yirtib, oh-faryod ura boshlashibdi.  Meni 

olgan  deb  o y  lagan  xoja-yu  dugonalarim  mem 

ko‘z yoshlari  bilan  yuvib,  qimmatbaho  ipakdan 

kafan  bichib,  unga  kofur  (oq  xushboV  modda) 

sepishib,  ipak bilan  o‘rab,  gulob  bilan xushboV 

qilishibdi.  Gulob  hididan  o'zimga  kelganimda, 

hamma yuzlarini iyagimga surtishib, dimog lmga 

yaxshi islar tutishibdi.  Ko'zimni ochsam,  ularn­

ing har biri boshim ustida har xil so'zlarni aytib 

turishardi.  Shunda  men  ularga  qarab:  «Bunda 

turmay  tezlik  bilan jo ‘nab  ketinglar»  chunki  bu

---

vodiy  ofat  manzilidir»,  -   dedim.  Shunda  meni 

bir kajavaga o'tqazib,  og'zimga sharbat tutishib, 

xushboV  kolcatlar  bilan  quwat  berishib,  ikki 

kecha-kunduz y o l yurdilar. Mening ham sihatim 

yaxshilandi. Tuyalar charchagach, xoja bir chash­

ma oldida karvonni to'xtatdi. Ko'm-ko'k yaylovda 

koshona yasab,  taxt qurib,  uning ustida menga 

orom  berdilar.  Xoja  oldimga  kelib  boshimdan 

o'tgan voqealami  so‘radi,  unga barchasini  aytib 

berdim.  Xoja  birdan  boshini  ushlaganicha jim 

o‘tirdi-da, yana bir on boshini quyi soldi.

Men  uning  ahvollarini  so‘radim.  U  ham  o‘z 

qissasini  aytdi  va  mendan  «Endi  nima  qilmo- 

qchisan?»  -   deb  so'radi.  Men:  «Garchi  shoh  o‘z 

kaniziga g‘azab qilgan ekan, men bunga sazovor 

edim.  Shoh  qahr qilgan  bolsa  ham,  u  oldirgan 

odamni Tangri asradi. Kishi olganga tig' urmaydi, 

bir olikni ikki bor oldirmaydi. Sizlar meni o'ragan 

kafanni  kiyib,  uning  dargohiga  borsam-da,  ven 

qilgan  gunohlarimning jazosini  tortdim.  Xudo 

menga yangidan jon  ato  qildi,  uni  ham  shohga 

fido qilishni istab, bu yerga keldim. Qatl qiladigan 

bolsa ham, afv qilishni istasa ham men bandasi- 

man. Aybim bolsa, o‘zi panohim, uning karam-u 

lutfi  esa  mening  orzuyimdir,  deb  aytsam,  hech 

shubha yo'qki,  shoh afv etib, benihoya yaxshilik 

ko'rsatadi»,  -   deb javob  qildim.  Bu  so'zlarimni 

eshitgan xoja-yu xalq faryod urib: «Bu xohishing 

xatodir,  yo  esingdan  ayrildingmiki,  bolmag4ir 

gaplami aytyapsan. Birgina so'zing uchun qoning- 

ni tolckan shohga joningni fido qilishing nimasi? 

Shoh  kuydiruvchi  bir  shuladir.  Har  kimga  bu 

shula tegsa, uning kuyib kul bolishi muqarrar. 

O'z ixtiyori bilan о‘t ichiga kirmoq esa o'zini kuy-

---

dirishdan boshqa narsa emasdir. Biron narsadan 

ranjib,  g‘azab otida yonayotgan shohdan qancha 

uzoqqa  qochilsa,  shuncha  ofat  kamroq  boladi. 

G'azabi  tinchigach,  senga  ravo  ko'rgan  ishidan 

pushaymon bolganligi haqidagi xabar har tarafga 

tarqaladi. Afsuslanayotgan bolsa, uning huzuriga 

borish oson boladi. Qilgan ishini to‘g‘ri deb bilayot- 

gan bolsa, joningni qutqargan bolamiz, xolos», -  

dedilar. Xoja bu so‘zlarini tugatgandan so‘ng bar- 

chalari maslahatlashib: «Hozircha biron tomonga 

qochib bormoq kerak», -  degan fikrda to'xtashdi. 

Eng  uzoq  manzil  Xorazm  edi,  shuning  uchun 

o‘sha tarafga  qarab  y ol  oldik.  Men  bu  shohdan 

shu tarzda ayrilgach,  hajrida tirik qolmasligimni 

bildim, o‘zimni olgan deb gumon qildim, zero hajr 

olim bilan tengdir. Shu tufayli menga libos bolgan 

kafanni kiyib yurishni odat qildim. Visolidan ayril- 

ganim uchun kafanim oq libosdir.

Bu shaharga yetib kelgach, shu yerga tushdik. 

Sen bolib  o'tgan barcha ishlardan  ogohsan.  Bu 

yeming  shohi  oldida  yolg'on  so'zlashim,  uning 

diliga yuz xil iztirob solganimni ko‘nglim xohishi 

deb bilmagin.  U valine’matimga vafo ifodasi edi. 

Senga sirlarimni oshkor qildim.  Sen ham menga 

bergan  va’dang  ustidan  chiqqin-da,  bu  diyorda 

turmay tezroq ketgil».

Men  bu  xil  so'zlarni  eshitgach,  sarvi  gulrux 

bilan  xayrlashdim-da,  mamlakatma-mamlakat 

yurib,  qadam ba qadam y o l bosgan bolsam-da, 

bu  simi  hech  kimga  aytmadim.  Shoh:  «Afsona 

ayt!» -  deb hukm qilgach, bundan yaxshi afsonani 

topolmadim. Xususan, bunday kofuriy rang (op- 

poq) qasmi ко‘rib,  firoq ichida iztirob chekib, oq 

kiyim kiyib olgan, yo‘q, kiyim emas, oppoq kafan

---

kiyib, unga kofur sepib olgan hurvash go‘zal yo- 

dimga keldi. Olamning ajoyiboti bolgan u sohib- 

jamol bu qasrga juda munosibdir».

Qissa aytuvchi musofir o‘z  so'zini tugatgunga 

qadar g‘oyib  bolgan mahbubasidan nishon top- 

gan Bahrom yuz marta hushini yo‘qotib, yuzdan 

ortiq olib tirilgan edi-yu, ushbu afsonadan olib, 

shu  afsonadan  tirilgan  edi.  Hikoyachi  o'zining 

fig‘onidan ogoh bolib qolsa va bir nafas afsonasini 

to'xtatsa,  boshqa voqeaga otib ketishi mumkin, 

degan xayolda nola qilishdan o‘zini zo‘rg‘a asrab 

turardi.  Musofir  afsonani  oxirigacha  aytib  tu- 

gatgach,  shoh  otashin  fig'on  tortib,  о‘z  oldiga 

uni  chaqirdi-da,  qattiq quchoqladi-yu,  ruhining 

bulbuli uchgandek olgan kishiga o'xshab o'zidan 

ketdi.  Bunday afsonani  eshitib,  behush  bolgan 

odam yana o‘ziga kelib nima ham qila olardi?!

★ 

*  

*

Shoh  Bahrom  o'zining  g‘oyib  bolgan  mah­

bubasidan nishon topgach,  sahargacha beqaror 

bolib,  chala  so'yilgan  hayvondek  azob  chekdi. 

Shavq  o‘tida  o'rtanayotgan  shoh  sabr  qilishga 

chiday olmay, iztirobda o'zini u yoqdan bu yoqqa 

urardi. Sal tinchlansa, musofimi o‘z qissasini tak- 

rorlashga undar, hajr dardida qiynalsa ham, visol 

umidi bilan orom topardi.  Shu tarzda oqshomni 

tongga  uladi.  Subh  kulgusi  olamga  yoyilib, 

quyosh shulalarijahonniyoritgach, shoh awaliga 

Dilorom  manzili  -   Xorazm  tomon  darhol  yolga 

tushish  istagini  bildirdi.  Lekin  davlat  arkonlari 

bolgan  amaldorlar  bir  necha  kun  sabr  qilish 

zarurligini uqdirib: «Shohning zaifligi davom eta-

---

yotgan bu kunlarda uzoq safarga otlanish to‘g‘ri 

bolmaydi»,  -  deyishdi.  Tabiblar ham:  «Tog‘ qan­

cha ulugVor bolsa ham, viqor-u sokinlikni odat 

qilgan. Agar u harakatga tushsa, qiyomat oshkor 

boladi. Shuning uchun bir necha kun bu g'amga 

chidab,  orom olgin-da,  olamni buzmagin», -  deb 

maslahat berishdi.  Keyin xojaga: