Xamsa alisher Navoiy xamsa

Yettinchi iqlim yo'lidan keltirilgan 

musofirning hikoyasi

Men o‘z ко ‘rganlarimni hikoya qilib bermoqchi- 

man. Xorazm mamlakati mening diyorim boladi.

---

San’atim  soz  chalmoq  bolib,  hech  kim  musiqa 

ilmini  menchalik  bilmaydi.  Doimiy  ishim  elga 

talim bermoq bolib,  hozirda ustozlik qilayotgan 

ko'pgina kishilar mening shogirdlarimdir.

Nogahon  xalq  ichida:  «Xorazmga  bir  xitoylik 

savdogar hurvash kanizi bilan kelayotgan emish. 

Xojaning mol-u dunyosi el gumon qilganidan ham 

ko‘p emish. Uning kanizi esa nihoyatda sohibjamol 

bolib, barbat asbobini qoyillatib chalar va g‘oyat 

yoqimli  ashulalar  kuylar  ekan»,  -   degan  xabar 

tarqaldi. Bu xabar xalqni beqaror qildi. Bir necha 

kundan  so'ng  esa xoja ham yetib  keldi.  Xorazm 

ahli о ‘z eshitganlarining qanchalik to‘g‘ri ekanini 

o‘z ко‘zlari bilan ko'rishni istab, uning istiqboliga 

chiqishdi.  Xoja  aytilganidek  boy  bolib,  zuhd-u 

taqvoni shior qilib olgan ekan.  Aslida xojaga far- 

zand  sanalgan oy yuzli go‘zal kanizak esa parda 

ichida,  yuziga  oq  niqob  tortib  o'tirardi.  Faqat 

yuzidagi niqobigina emas, balki kiyimlari ham oq 

bolib, shu rangdagi kiyimlarni xush ko'rarkan.

U kanizak har kuni ikki qatla,  subh va shorn 

paytlarida parda ichida otirib chang chalib, kuyga 

hamohang ashulalar kuylar, ularni tinglayotgan 

odamlar o‘zlarini yo‘qotib, oh-u nola qilishar, har 

kuni bir g'amnok  shu  tarzda halok bolardi.  Bu 

gaplar shohga ham yetib bordi. Ularni o‘z saroyiga 

taklif etishga jur’at qilolmagan shoh o‘z kiyimlarini 

o‘zgartirdi-da, odamlar orasida turib kuy va ashu- 

lalami tingladi-yu, u ham kanizakka shaydo bolib 

qoldi.  Qizning  kuy-u  navosidan  uning  husn-u 

jamolini anglagan hukmdor mahvashga uylanib, 

xojaga  farzand  bolishni  istab  xomtama  bolar 

ekan, oraga dallolalami qo'yib, xojaga o‘z istagini 

bildirdi. Lekin xoja: «Shoh o‘z orzusini bayon qilib,

---

boshimni kolcka yetkazdi, lekin bu borada mening 

tole’yim yo‘q  ekan.  Gap  shundaki,  bu  mahvash 

sanam turmushga chiqishni aslo istamaydi, Haq 

uni juftidan toq qilib yaratgan», -  deb javob qildi. 

Shoh  o‘z  istagini yana bir  necha  bor  izhor  etdi, 

lekin xoja har safar oldingidek rad javobini berar­

di.  Oxiri ishqdan halok bolishiga ishongan shoh 

beqaror bolib,  g‘azablandi-da,  zulm qilishga bel 

bogladi. Bir qancha sipohlarini xoja uyiga borib, 

kanizakni  bor  yuklari  bilan  saroyga  olib  kelish 

uchun  yubordi.  Ular  shoh  farmonini  bajarib, 

kanizakni saroyga olib kelib, qasr ichiga tushird- 

ilar.  Shoh xursand bolib, go‘zal sanam huzuriga 

y o l oldi. Bundan xabar topgan kanizak changini 

qoliga olib, shunday ashula ayta boshladiki, uni 

eshitgan  shoh  o'zidan  ketdi,  kimning  quloglga 

eshitilgan bolsa, yiqilib uyquga ketaverdi.  Saroy 

ahlining barchasi  shu tarzda mast bolib,  uxlab 

qolgach, kanizak o‘z uyi tomon y o l oldi.

Shoh va uning sipohlari uyg'ongach, ahvoldan 

ogoh  bolib,  kanizakni  yana  saroyga  majburlab 

olib kelishdi, u esa yana chang chalib va ashula 

aytib,  barchani uxlatib  qotydi va yana  o‘z uyiga 

borib,  parda  ichida  orom  ola  boshladi.  Shoh 

yana  bir  necha  bor  shu  ishini  takrorladi,  lekin 

har safar shu holat yuz beraverdi. Oxiri shoh o‘z 

ishidan pushaymon bolib, xoja huzuriga keldi-da, 

uzr so‘rab, u bilan ota-o‘g‘il tutindi, parivashdan 

ham kechirim tilab, og‘a-singil tutindi.  Shundan 

so'ng  xoja jannatmonand  bir  bog4 yasab,  unga 

baland bir qasr soldirdi. Uning yoniga esa ibodat 

qilish uchun bir hujra qurdirdi.  Gul yuzli go'zal 

u yerda oppoq kiyinib  ibodatga mashg4il bolar, 

tong otguncha Tangriga munojat aytib, birovning

---

umidi  bilan yashar,  lekin  u  odamning kimligini 

hech kimga ayon qilmasdi.  Subh  bolgach,  firoq 

haqida kuy chalib, ashula aytib, eshitganlami zor 

yiglatar,  shomgacha  toat-ibodat  qilib,  shomda 

yana o‘z kuy-u ashulasini davom ettirardi. Parda 

tashqarisida otirgan odamlar nola-yu oh chekar, 

shoh  ham  goh-gohida  shu yerda  otirib,  kuy va 

ashuladan hushini yo‘qotar edi.  Xoja dasturxon 

tuzab, imkoni boricha shohga takalluf ko‘rsatar, 

ziyofat qilib ko‘nglini xushlardi.

Men  u  shaharning  nag‘masozi,  bazmlarning 

dostonnavozi  edim.  Kunlarim  kuy  va  ashula 

bilan  otardi.  Men  aytgan  kanizak  o ‘z  kuy  va 

qo'shiqlarini  boshlagach,  ishlarim  yurishmay, 

elning  e’tiboridan  qola  boshladim.  Shunda  o‘z 

ahvolimga chora o*ylab topdim-da, xoja dargohiga 

y o l  oldim.  U  mahvash  huzurida  ekan,  uzoqro- 

qdan faiyod chekdim. Ikkovlari ovozimni eshitib, 

faryodim sababini so'radilar. Men: «Sizlar menga 

zulm  qildinglar»,  -  deb javob  qildim.  Ular yana: 

«Ey mazlum, bizga tuhmat qilma, biz zulm qilish­

ga  о ‘rganmaganmiz.  Balki  bizni  kimlar  bilandir 

adashtirayotgandirsan?»  dedilar.  «Undoq  emas, 

so‘rasangiz, nima qilganingizni aytib beray, insof 

qilsangizlar, biron chora topib berarsiz, bolmasa, 

so'zimni yolg'onga chiqararsizlar»,  -  dedim.  Ular 

«Ayt!» -  deyishgach, duo qilib, keyin o‘z ahvolim- 

ni  shoshilmasdan  birma-bir  aytib  berdim.  Ular 

so'zlarimni kulimsirab  eshitdilar.  So'ng men  o‘z 

istagimni bayon qilib: «Ruxsat bersangizlar, men 

bir necha fursat huzuringizda bolib talimingizni 

olsam.  Men  ojiz  bolib  ko'rinsam  ham,  musiqa 

ilmida  ancha  mashhurman.  Bu  mamlakatdagi 

ko'plab  taniqli  sozanda-yu hofizlar mening sho-

---

girdlarimdir.  Aflotun  ham  soz  chalishda  menga 

teng kelolmaydi. Men bu yerda sizlar ayon qilgan 

ishlarning mohiyatini aytib berishga ojizman. Bu 

tarzda ashula aytib, eshituvchilami goh oldirib, 

goh tiriltirishni hech kim ko'rmagan.  Shu tufayli 

mening ishlarim kasod boldi», -  dedim.

Xoja va uning qizi mening so'zlarimni tinglab, 

xor-u zorligimga achindilar, shekilli, menga yax­

shilik qilishdi. Xoja menga qarab: «Biz bilan ham- 

korlik qilishing, soz bilan mehribonimiz bolishing 

yaxshi,  albatta.  Lekin  bir  masala  mushkulroq: 

gul yuzli sarvimga nomahramning xizmat qilishi 

ham, yaqinroq borishi ham mumkin emas», -  dedi. 

Men unga: «Hunar umidi bilan men o‘zimni mah- 

ram aylaganman,  sizni bu xil g'amdan qutqazish 

uchun erkakligimdan voz kechganman», -  dedim. 

Ikkovlari  hayrat  bilan  boqishdi-da,  mening rost 

gapirayotganimni taftish qilib, ishonch hosil etish- 

di.  Keyin menga ko‘pdan ko‘p iltifot ko'rsatishdi. 

Men  parda oldida xojaga hamdam bolib,  parda 

ichida esa u mahbubaga sirdosh bolib xizmatlari- 

ni qilib, ularning ko‘nglini olardim. Oy yuzli go'zal 

kuylar  ekan,  meni  bir  narsa  hayron  qoldirardi: 

uning barcha ashulalari ayriliq dardiga bag'ish- 

langan  edi.  Yana  bir  holatdan  ham  xabardor 

boldim: u ba’zan parda ichida yashirincha yiglar 

edi.  G‘ami kuchayib ketgan paytlarda men bilan 

mahram  sifatida  suhbatlashib,  xayoliga  kelgan 

ayrim  so'zlar  ma’nosini  mendan  so'rardi,  men 

esa bilganimcha javob berardim.  Ba’zida uyqusi 

qochsa,  menga:  «Afsona aytib bergim, -  deb ilti- 

mos qilardi-da, rivoyatda ayriliq haqida gap borsa, 

beixtiyor  yiglashga  tushardi.  Bu  holat  haqida 

fikr yuritib,  parivashning birov ishqida  majnun

---

ekanligiga, unga zor-u mahzunligiga ishonch hosil 

qildim.  Ichiga botib  azob  berayotgan hajr tikani 

zardoblarini  ashulasi  bilan  tashqariga  chiqarib 

tashlar ekan. Tun-u kun kuylamasa, alanga uni 

pinhona  kuydirar  ekan.  Shularni  aniqlagach, 

parivashni  qiynayotgan  dardning  mohiyatini 

bilishga  intildim.  Har  xil  mavzularda  u  bilan 

suhbatlashar ekanman,  bir kuni  savol berishga 

ruxsat  olib,  uning  birov  ishqida  yonib,  hajrida 

о‘rtanayotganini sezganimni aytdim-da: