Xamrayeva manzura

I bob uchun xulosa

II bob Antonimlarning ma’no turlari
2.1 Antonimlarning nutqda ishlatilishi
Antonimlar nutqda ikki xil maqsad uchun ishlatiladi:
1. Shaxs, narsalar yoki ulaming belgilari orasidagi zidlikni ifodalash uchun. Badiiy adabiyotda antonimlardan antiteza hosil qilish uchun foydalaniladi. Antiteza adabiyotshunoslikda tazod san’ati deb ham yuritiladi. Tazod san’ati, ayniqsa, mumtoz adabiyotda ko‘p uchraydi. Masalan: Charxi kajraftoning bir shevasidin dog‘men, Ayshni nodon surib, kulfatni dono tortadir. (Furqat) Har kimki, vafo qilsa, vafo topqusidir, Har kimki, jafo qilsa, jafo topqusidir. Yaxshi kishi ko'rmagay yomonlig‘ hargiz, Har kimki, yomon bo ‘Isa, jazo topqusidir. (Bobur) Antiteza ayniqsa, maqol va topishmoqlarda ko‘p ishlatiladi. Masalan: Otdan baland, itdan past. Kunduzi izzatda, kechasi xizmatda (topishmoqlar). Yaxshi topib gapirar, yomon qopib. Nodon do‘stdan ziyrak dushman yaxshi. (maqollar)
2. Antonimlardan umumiylashtirish, jamlash ma’nosini ifodalash maqsadida ham foydalaniladi. Masalan: Shunga ko‘p xursandmiz yosh-u, qarimiz (G ‘afur G ‘ulom) Badiiy nutqda ko‘p hollarda stilistik maqsad bilan zid ma'no ifodalamaydigan, lekin qisnian bir-birini inkor etadigan, bir xil xususiyatga ega boigan so‘zlar antiteza hosil qilish uchun qo‘llaniladi. Masalan: Do ‘st achitib gapirar, dushman kuldirib. Bir lavhang qon yesa, Bir lavhangmish zar... (G ‘afur G'ulom). Qilma zolimlik kishiga, adl ila rom et uni, Yaxshilik qo ‘Idanki kelmas, zulm ham qilma chunon (Nizomiy Ganjaviy) Antonimik qator nutqning bir qismiga mansub so'zlardan iborat. Gapning muhim bo‘laklari (ot, fe’l, sifatdosh kabilar) ham, xizmat bo‘laklari ham (masalan, yuklamalar: ichida – dan, ustida – ostida, bilan – holda va hokazo) antonimik munosabatlarga kirishadi. leksik ma'nosida quyidagi sifat ko'rinishlari mavjud:
1)hajmi,rangi,ta'mi:katta-kichik,oq-qora,og'ir-engil;
2)hissiyholat:sevgi-nafrat;
3) hissiy harakat: xafa bo'lish - quvonish.
Shuningdek, zamon va fazo munosabatlarini bildiruvchi so‘zlar antonimik bog‘lanishlarga kiradi: kecha - bugun, oldinda - orqada, u erda - bu erda, sharqda - g'arbda, shimolda - janubda va hokazo.
Konkret-sub'yektiv ma'noga ega bo'lgan, to'g'ridan-to'g'ri emas, balki to'g'ridan-to'g'ri ishlatiladigan so'zlar majoziy ma'no(tuya, uy, va hokazo) antonimlarga ega bo‘la olmaydi. Ularda antonimlar xos ismlar, sonlar, koʻpchilik olmoshlar mavjud emas. Tuzilishi bo'yicha antonimlar ikkita asosiy guruhga bo'linadi: