Xalqaro tijorat ishi

«Rivojlanish-import» bitimlari. Kompensatsiya bitimlarning bu uchinchi toifasi ishlab chiqarish hamkorligi haqidagi kelishuvlarga asoslanadi. Bu erda gap korxonalar qurilish doirasida asosan, sanoatning qayta ishlash tarmoqlaridagi hamkorliklar haqida yoki bunday korxonalar uchun uzoq muddatli kreditlashtirish asosida komplekt uskuna etkazib berish haqida ketyapti. «Rivojlanish-import» (boshqacha qilib aytganda, import uchun rivojlanish loyihalari) bitimlarini amalga oshirish korxonalardagi foydalanishga topshirilgan korxona mahsulotlarini qarama- qarshi etkazib berish yo’li bilan xorijiy firma - vositachiga qurilish xizmatlari va zarur kreditlar orqali taqdim etilgan uskunalar majmuiga ketgan xarajatlarni qoplashi mumkin ekanligini nazarda tutadi.
Bitimlarning bu turini keng tartibda amalga oshiruvchi rivojlanayotgan mamlakatlar qarama-qarshi xaridlarda o‘zlarining an‘anaviy eksportini tiqishtiradilar. Bunday hollarda, odatda, ikkitomonlama xukumatlararo kelishuvlar imzolanadiki, unda «rivojlanish- import» kelishuvi doirasida qo‘yiladigan mahsulotlar narxi va hajmi belgilanadi.
80-yillarning xalqaro tajribasida import komplekt uskuna bazasida korxona qurish eksport qiluvchi uchun majburiy xarakterga ega qarama- qarshi tovarlar etkazib berish bilan bog‘lanib ketgan. U bu mahsulotni uskunalar o‘rnatish va import qiluvchiga taqdim etilgan kreditlarni to‘lash uchungina korxonadan sotib olishgan majbur. Bunday mahsulotga muhtojlik sezmasada, eksport qiluvchi uning realizatsiyasi bilan yoki o‘zi shug‘ullanishi kerak, yoki savdo vositachilari orqali uchinchi mamlakatga sotib yuborishi mumkin. Masalan, yapon firmalari, yaqin Sharq mamlakatlarida neft-kimyo kombinatlarini qurar ekanlar, chiqarilgan mahsulotning yarmini kompensatsiya qo‘yilmalar shaklida o‘z shaxsiy savdo tarmoqlari orqali jahon bozorida davomli sotish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Importlashgan komplekt korxonalar qatoriga kirish ko‘pincha shunga olib keladiki, chiqarilayotgan mahsulot jahon bozoriga chiqariladi va u erda uskuna etkazib beruvchining mahsulotiga raqobatdosh bo’lib qoladi. Masalan, yapon firmalari dastlab Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlaridagi ko’pgina tekstil korxonalari uchun komplekt uskunalarni qo’ygan edilar. Endi esa, ular arzonroq narxda xuddi shunga o‘xshash tovar chiqarib, qarama-qarshi tovarlar ko‘rinishida sotmoqdalar.
Xuddi shunga o‘xshash holat qora metallar bozorida ham kuzatilmoqda. Qora metallar bo‘yicha yapon eksport qiluvchi firmalarining jiddiy raqobatchilari Janubiy Koreya firmalari bo‘lib qoldi. Ular o‘z vaqtida yapon metallurigiya uskunalarining birinchi va asosiy xaridorlari edilar. Yaponiyaning qora metallar bo‘yicha jahon bozoridagi jiddiy raqobatchilari, shuningdek, Braziliya, Hindiston va Meksika mamlakatlari hisoblanadilar. Ular ham xuddi Janubiy Koreya kabi Yaponiyadan metallurgiya zavodlari uchun uskunalarning katta miqdorini sotib olgan edilar.
Qarama-qarshi xaridlar majburiy tus olayotgan zamonaviy sharoitlarda qarama-qarshi xarid haqidagi shartnomaga uchinchi tomon eksport qiluvchiiga yon bosish haqidagi shartni kiritish odatiy hol bo‘lib qoldi. Bunday yon bosish sessiya deb nomlanadi, qarama-qarshi xarid bo‘yicha majburiyatlarni o‘z zimmasiga oluvchi uchinchi tomon esa sessionariy, deb ataladi. Eksport qiluvchi o’z majburiyatlaridan qisman yoki butunlay voz kechishi mumkin va sessioneriyni o‘zi tanlashi mumkin. Eksport qiluvchi sessioneriy bilan sessiya haqidagi shartnomani imzolashi mumkin.
Tsessionariy majburiyatlarning voz kechilgan qismi hamda qarama- qarshi xarid haqidagi bitimlar bilan aloqada bo‘lish majburiyatini o‘z zimmasiga oladi.
Qisqacha qilib aytganda, o‘z shaxsiy mahsulotlarini sotishdan manfaatdor eksport qiluvchilar o‘zlari muhtoj bo‘lmagan, faqatgina ichki bozorda ularning keyingi sotilishini ko‘zlab, yoki savdo vositachi firmalarga sotishni mo‘ljallab tovarlarni qarama-qarshi xaridi bo‘yicha majburiyatlarni qabul qiladilar. Bu eksport qiluvchilarning tovarlarning qarama-qarshi xaridlar bo‘yicha majburiyatlarning bir qismini ularning ro‘yxati va xajmini hisobga olmagan holda o‘z zimmalarga oladilar.
Xalqaro qarama-qarshi savdo doirasining kengayishi va tovar oqimlari davomiyligi xalqaro qarama-qarshi operatsiyalarni amalga oshirishga ixtisoslashgan yirik savdo firmalarining yuzaga kelishiga olib keldi.
Bunday firmalarda ular tomonidan tashkil etilgan maxsus kompyuterlashtirilgan banklar tufayli qarama-qarshi bitimlar bo‘yicha aylanmalar katta xajmga ega bo‘lmoqda. Bu banklarda qarama-qarshi majburiyatlar bo‘yicha qo‘yilgan tovarlarning mavjudligi, ularning narxlari, turli mamlakatlardagi turli savdogarlardan yoki sanoat firmalaridan aniq tovarlarga ehtiyojlar haqidagi axborotlarni olish mumkin. Shaxsiy va xalqaro banklar kompyuter tizimini qo’llash natijasida xalqaro qarama-qarshi savdoning qayta ishlangan va samarali faoliyat yurituvchi mexanizmi yuzaga keldi.
Bu mexanizmda rivojlanayotgan mamlakatlardagi qarama-qarshi savdoni tartibga soluvchi turli tashkiliy-huquqiy va siyosiy-savdo sharoitlari asosiy rol o‘ynaydi.
1988 yilda chiqarilgan YUNKTAD ning «Qarama-qarshi savdo: Afrika va Lotin Amerikasi ayrim mamlakatlari siyosati va amaliyoti» nomli ma’ruzasida ko’rsatilganidek, rivojlanayotgan mamlakatlar qarama - qarshi savdoni «Hududiy hamkorlik va iqtisodiy rivojlanishni ikki tomonlama va ko’p tomonlama qo’llab-quvvatlash mexanizmi» sifatida ko‘rib chiqadilar.
Xalqaro qarama-qarshi savdoning rivojlanishiga rivojlangan mamlakatlardagi davlat tashkilotlari, tadbirkorlik uyushmalari, ixtisoslashtirilgan tadqiqot va maslahat firmalari tomonidan ko‘rsatilgan yordamning ahamiyati juda katta.
Xalqaro qarama-qarshi savdoga ta‘sir ko‘rsatuvchi omillar tahlili xalqaro tovar almashinuvi bunday shaklining ijobiy siljishlari va uning kelajakda rivojlanishi va kuchaytirilishi haqida gapirish uchun asos bo’la oladi.
Qisqa xulosalar
80-yillarda xalqaro tijorat operatsiyalarini amalga oshirish texnikasida printsipial xarakterdagi yangi jarayonlar yuz berdi va hozirda u kuchayib bormoqda.
Xalqaro to’qnash operatsiyalarning keng tarqalishi uning xarakteri, va mazmuniga berilgan tavsifda jamlangan bo’lib, unga tegishli bo’lgan xususiyatni aks ettiradi. Xalqaro to‘qnashgan bitimlarning asosiy xususiyatlaridan biri, ular qanday shakl qabul qilishlaridan qat‘iy nazar, eksportning tovarlarni import qilayotgan firma yoki mamlakat importyorining sotib olishdagi to‘qnashuvi hisoblanadi, yoki aksincha. Bunday kompensatsiyada birlashadigan xalqaro bitimlar turli shakllarda bo’ladi, ular texnologiyalari, maqsadi va xarakteri bilan farqlanadilar.
BMT ekspertlari xalqaro to’qnashgan bitimlarning uch asosiy ko’rinishini ajratadilar: barter bitimlari (barter transactions), savdo kompensatsiya bitimlar ( commercial compensation) va sanoat kompensatsiya bitimlar (industrial compensation).
Valyutasiz asosdagi tovar almashinuv va kompensatsiya bitimlar (product exchange agreements) tovar shaklidagi o‘tkazmalar to‘lovini nazarda tutadi. Agar bir va bir necha xil tovarlar bir vaqtda boshqa tovarlar xaridi bilan bog‘lanib ketsa, hisoblar ham xorij valyutasida hisoblanmaydi.
Tijorat asosidagi kompensatsiya bitimlar (commercial compensation compensation transactions) etkaziib berish (delivery)va bir-biriga qarama- qarshi tovarlarni etkazib berish (counterdelivery) beligilangan vaqt davomida yoki bir oldi-sotdi shartnomasi asosida yoki unga taklif etilgan qarama-qarshi xaridlar va avans xaridlari haqidagi bitimlar asosida amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarish hamkorligi haqidagi kompensatsiya bitimlar sanoat asbob-uskunalarini etkazib berish uchun to‘lovlar sotib olingan uskunalar yordamida ishlab chiqilgan qarama-qarshi etkazib beriladigan tovarlar orqali to‘lanishini nazarda tutadi.
Xalqaro qarama-qarshi savdoning rivojlanishida rivojlangan mamlakatlardagi davlat tashkilotlari, tadbirkorlik uyushmalari, ixtisoslashtirilgan tadqiqot va maslahat firmalari tomonidan ko‘rsatilgan yordamning ahamiyati juda katta.
Nazorat va mulohaza uchun savollar

1. 
   Xalqaro to‘qnash (uchrashgan) savdo tushunchasining mazmunini
   

tushuntiring.

2. 
   Xalqaro uchrashgan (to‘qnashgan) savdo xususiyatlari nimadan
   

iborat?

3. 
   Xalqaro to‘qnashgan bitimlarning ko‘rinishlari qanday?
   
4. 
   Valyutasiz asosdagi tovar almashinuv qanday amalga oshiriladi?
   
5. 
   Kompensatsiya bitimlarning xususiyatlari nimadan iborat?
   
6. 
   Tijorat asosidagi kompensatsiya bitimlarning xususiyatlari nimadan
   

iborat?

7. 
   Qisqa muddatli kompensatsiya bitimlarning xususiyatlari nimadan
   

iborat?

8. 
   Ishlab chiqarish hamkorligi haqidagi kelishuvlar asosidagi
   

kompensatsiya bitimlarning xususiyatlari nimadan iborat?
Asosiy adabiyotlar

1. 
   Карпова С.В. Практикум по международному маркетингу: учебное пособие / С.В. Карпова. - М.: КНОРУС, 2010. - 200 с.
   
2. 
   Егорова Е.Н., Логинова Е.Ю. Коммерческая деятельность. Шпаргалки. - М.: «Эксмо». -2007. - 30 с.
   
3. 
   Короткова Т.Л. Коммерческая деятельность: учебник / под ред.
   

Н.К. Моисеевой. - М.: Финансы и статистика, 2007. - 416 с.

4. 
   Лемке Г.Э. Секреты коммерческой разведки.- М.: «Ось-89», 2008.-416с.
   
5. 
   Минько Э.В. Основы коммерции: учеб. пособ. М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 512 с.
   
6. 
   «Инкотермс»: Международные правила толкования торговых терминов. - М.: «Омега-Л», 2009. - 76 с.
   
7. 
   МДХ мамлакатлари бозорига экспорт килиш: Амалий Кулланма.-Т.: Узбекистан бизнес форуми, 2009. 144б.8 - BOB. JAHON BOZORIDA TIJORAT FAOLIYATINING