Xalqaro huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar

 
1. “Xalqarolashtirilgan” sudlarning umumiy tushunchasi. 
Davlatlarning xalqaro jinoyatlar bilan kurashishdagi vakolat 
doirasi. Davlatlarning xalqaro jinoyatlar bilan kurashishda o‘z 
vakolatlarini amalga oshirishning muammolari.  
 
Davlatlar  xalqaro  jinoyatlar  uchun  xalqaro  miqyosda  javobgarlikni 
o‘rnatuvchi shartnomalarning a’zosi sifatida o‘z milliy qonunchiliklariga 
xalqaro  jinoyatlarning  milliy  huquq  bo‘yicha  jinoiyligi  va  jazolanishi 
to‘g‘risidagi normalarni implementatsiya qilishi talab etiladi. 
Shu munosabatdan ko‘plab davlatlar: 
- 
O‘z  milliy  qonunchiligiga  xalqaro  shartnomalarda  belgilangan  
xalqaro jinoyatlar uchun javobgarlik normalarini kiritadilar; 
- 
Sud  qurilishi  va  jinoyat-protsessual  qonunchilikni  shu  tarzda 
qabul  qiladiki  xalqaro  jinoyatlar  bo‘yicha  sudlov  milliy  sudlar 
tomonidan amalga oshirilishi mumkin; 
- 
Ichki  qonunchilik  doirasida  xalqaro  jinoyatlarni  ishlari  bo‘yicha 
tergov  va  sudni  o‘tkazish  vakolatiga  ega  tegishli  huquqni  muhofaza 
qiluvchi organlarni yaratadi va sudlarni ta’sis etadi; 
- 
Xalqaro  shartnomalarda  belgilangan  xalqaro  jinoyatlar  ishlarini 
ko‘rib  chiquvchi  milliy  huquqni  muhofaza  qiluvchi  va  sud  organlari 
xoldimlarini tayyorlash bo‘yicha choralar ko‘radi; 
- 
Sud  ish  yurituvi  tartibida  xalqaro  jinoyatlar  bo‘yicha  ishlarning 

---

148 
 
ko‘rib  chiqilishi  va  ularni  sodir  etishda  aybdor  shaxslarni  jinoiy  ta‘qib 
qilishni amalga oshiradi
106
. 
Mazkur  faoliyat  davlatning  alohida  vakolatiga  oid.  Zero  butun 
huquqni  muhofaza  qilish  va  sud faoliyati  ham  uning  suvereniteti  shakli 
sifatida namoyon bo‘ladi. 
Biroq amalda ayrim holatilarda, u yoki bu sabablarga ko‘ra xalqaro 
jinoyatlar  to‘g‘risidagi  qoidalar  milliy  qonunchilikka  implementatsiya 
qilingan davlatlarning milliy sudlari bu turdagi jinoyatlar bo‘yicha jinoiy 
ish yurituvini tashkil etmaydigan holatlar ham uchrab turadi. 
Sabablardan kelib chiqqan holdaularni  yengib o‘tish turlari turlicha 
bo‘lishi mumkin: ish materiallarini tegishli doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi 
sudlarga  berishdan  oldin  xalqaro  xalqaro  jinoyat  sudlari  ta’sis  etilishi 
(sobiq  Yugoslaviya  va  Ruandada  bo‘lgani  kabi).  Bu  ko‘plab  omillarga 
ko‘ra belgilanadi. 
Bunday  omillardan  biri  sifatida  turli  sabablarga  ko‘ra  (obyektiv  va 
subyektiv  tavsifdagi)  xalqaro  jinoyatlarni  milliy  moddiy  va  protsessual 
qonunchilikka  muvofiq  lozim  darajada  tergov  va  sud  qilinishini 
ta‘minlay  olmaydiganmilliy  mutaxassislarning  (tergovchi,  prokurorlar 
va sudyalar) yo‘qligi yoki etishmovchiligi. 
Amalda bu davlat ichki sudlarida cheklangan predmetli yurisdiksiya 
ega  (faqat  xalqaro  jinoyatlarga  nisbatan)  xalqaro  va  milliy  sudyalar 
ishtirokidagi  ixtisoslashtirilgan  sud  tarkiblarini  tuzish  («sud  ichidagi 
sud» shaklida) amalga oshiriladi. 
Bunday sudlar asl holida na xalqaro, na aralash (gibrid) hisoblanadi, 
chunki  ular  milliy  qonunchilikda  belgilangan  tartibda  ta’sis  etilgan  va 
shakllantirilgan,  ular  faoliyatining  moddiy-huquqiy  va  protsessual 
asoslari ichki jinoyat va jinoyat –protsessual huquqi tashkil etadi. 
Boshqacha aytganda, gap xalqaro sudlar haqida emas, balki xalqaro 
elementga ega milliy sudlar xususida bormoqda – ular faoliyatida milliy 
sudyalar  va  ayblovchilar  qatorida  xalqaro  sudya  va  ayblovchilar  ham 
qatnashadilar.  
Tadqiqotchi 
A.Volevodz 
shu 
munosabatdan 
«internatsionalizatsiyalashgan  sudlar» terminini qo‘llashni taklif etadi, 
uning  fikricha,  bu  «Yurisdiksiyaga  xalqaro  sudya,  ayblovchilar  va 
protsessning  boshqa  ishtirokchilari  ishtirokidagi  xalqaro  jinoyatlar 
bo‘yicha  ishlarni  ko‘rib  chiqish  kiritilgan  milliy  sudlar»  tushunchasini 
                     
106
  См.:  А.Волеводз.  Международные  правоохранительные  организации:  учебное  пособие  –  М., 
Проспект, 2011. С.175. 
 

---

149 
 
to‘la  ifodalashga  qodir.  Mazkur  izoh  zarurligi  shundan  kelib  chiqadiki 
«internatsionalizatsiyalashgansudlar»  so‘z  birikmasi  xalqaro  jinoyat 
sudlariga  nisbatan  oldin  ham  biroq  turli  mualliflik  nuqtai  nazari  bilan 
qo‘llanilgan
107
. 
Bundan tashqari adabiyotlarda ularni belgilash uchun: «aralash» sud 
muassasalari,  «kvazixalqaro»  sudlar,  «internatsiyalashgan  ichki  davlat 
tribunallari  (internationalized  domestic  tribunals)»,  «sui  generis  so 
aralash yurisdiksiyali sudlar (sui generis court of mixed jurisdiction)»
108
 
atamalari qo‘llanilmoqda.