Xalqaro hisob-kitoblar

5. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA INKASSODAN FOYDALANISH MEHANIZMINI TAKOMILLASHTIRISH YO`LLARI

O’zbekiston Respublikasining xalqaro savdoda eksport ko’rsatkichlari 2000 yil 1 yanvar holatiga quyidagi tarzda bo’ldi (6-jadval).

6-jadval

(ming AQSH dollarida)

Ko’rsatkichlar nomi	2000 ytt yanvar	Um. cksp. foizda	1999 yil yanvar	Um. cksp. foizda
Oziq-ovqat mahsulotlari	8551,9	5,36	7038,9	3,5
Alkogol va noalkogol ichimliklar	684,9	0,4	307,3	0,2
Tamaki va uning urndoshlari	1688,7	1,1	484,8	0,2
Kimyoviy mahsulotlar	1514,8	1,0	2408,3	1,2
Energiya	21454,2	14,0	31746,6	16,0
Farmatsevtika mahsulotlari	229,9	0,1	2677,0	1,3
Mineral ugitlar	586,0	0,4	23587,2	11,9
Parfyumer-kosmetika va yuvuvchi vositalar	84,6	0,1	2201,6	1,1
Plastmassalar va uning mahsulotlari	241,6	0,2	1157,7	0,6
Kauchuk i rezina mahsulotlari	30,2	0,0	328,8	0,2
Tukimachilik va uning mahsulotlari	61252,0	39,9	1524523,6	768,7
Paxta	49859,0	32,5	1467440,0	739,9
shu jumladan, Ipak paxta	46636,7	30,4	1360957,4	686,2
Poyabzal	12,1	0,0	2367,4	1,2
Qora metall va uning mahsulotlari	1293,3	0,8	9905,4	5,0
Rangli metall va uning mahsulotlari	13371,1	8,7	170824,8	86,1
Uskunalar, ularning qismlari	1045,3	0,7	13843,4	7,0
EIektr mashinalar va uskunalar	897,2	0,6	47540,5	24,0
Transport vositalari	1197,4	0,8	85161,5	42,9
Boshqalar	18800,8	12,3	920950,6	464,3
shu jumladan, turli tayyor mahsulotlar	115,6	0,1	776278,8	391,4
Xizmatlar	20236,3	13,2	310117,8	156,4
Umumiy eksport	153415,9	100	198337,0	1589

Agarda ko’rsatkichlarga nazar tashlaydigan bo’lsak asosiy eksport mahsulotlari tukimachilik mahsulotlari (61252 ming AQSH dollari, jumladan paxta (49859 ming AQSH dollari) ham kiradi), elektr energiya (21454,2 ming AQSH dollari) hamda rangli metallar (13371,1 ming AQSH dollari)dan iborat bo’lib, o’tgan yilga nisbatan tukimachilik mahsulotlari (utgan yilgi ko’rsatkich (u.y.)- 1524523,6 ming AQSH dollari), elektr energiya (u.y. 31746,6 ming AQSH dollari), rangli metallar (u.y. 170824,8 ming AQSH dollari) salmogi eksportda kamaygan. Shu bilan birgalikda, oziq-ovqat (u.y. 7038,9 ming AQSH dollari bo’lgan bo’lsa, joriy yilda 8551,9 ming AQSH dollarini tashkil etgan, ya'ni 21,5 foizga o’sgan), tamaki mahsulotlari (484,8 ming AQSH dollari - 1688,7 ming AQSH dollari, ya'ni 248,3 foizga o’sgan) mahsulotlari salmogi oshgan. Lekin, mazkur mahsulotlarning ulushi eksport salmogida juda ham kam. Bunga asosiy sabab, hamon paxta kabi xom-ashyo mahsulotlari hamda elektr energiya eksporti ko’pligidadir. O’tgan yilga nisbatan, eksport salmogi ancha pasaygan (u.y. 198337 ming AQSH dollarini tashkil etgan bo’lsa, joriy yili atigi 153415,9 ming AQSH dollarini tashkil etgan, ya'ni 22,6 foizga eksport kamaygan).

6-jadvaldan ko’rish mumkinki, 2000 yilda deyarli barcha mahsulotlar eksporti 1999 yilga nisbatan kamaygan.

Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi tashkilotlari va korxonalari amaliyotida eksportni kreditlash shakllaridan biri bulmish chakirib olinmaydigan akkreditiv bilan bir qatorda inkassodan foydalanish keng qo’llanilmoqda. Bu shakl eksport qiluvchiga o’z vaqtida mahsulot uchun to’lovning kelishi va import qiluvchi tomonidan mahsulot hujjatlarini sotib olmaslik riskini minimumga olib kelish kafolatini ta'minlaydi. Sababi, mazkur akkreditivni muddati utguncha bekor qilib bo’lmaydi, shartlarini esa, benefitsiar ruxsatisiz o’zgartirib bo’lmaydi. Chakirib olinadigan akkreditivga kelsak, unda u mijoz ko’rsatmasiga binoan, hohlagan vaqtda o’zgartirilib yoki bekor qilinishi sababli, tashqi savdo amaliyotida umuman qo’llanilmayapti. Ammo, inkassodan foydalanishda tijorat banklari ayrim qiyinchiliklarga duch kelishmoqda. Buning asosiy sabablardan biri - mamlakat valyuta bozorining to’liq erkinlashmaganligidir.

Mamlakatimizda import qiluvchilar asosan aktseptga qarshi hujjatlarni taqdim qilish (documents against acceptance, D/A) turidan ko’proq foydalanishadi.

Bunda taqdim qiluvchi bank to’lovchiga 30-180 kun mobaynida taqdim qilingandan so’ng, to’lov amalga oshirilishi lozim bo’lgan sarf-chikimni yoki aniq bir muddatga amalga oshirilishi lozim bo’lgan sarf-chikimni aktseptlashga qarshi hujjatlarni taqdim qiladi. Taqdim qiluvchiga aktseptlanadigan veksellarni kvitantsiyaga qarshi naqd pul to’lovi bilan tenglashtirish mumkin. Shunday qilib, trassat to’lov amalga oshirilguncha mahsulot egasiga aylanadi, u tezda mahsulotni sotib yuborishi va bu bilan veksel to’lovi uchun zarur bo’lgan summani olishi mumkin. Bunda aktsept unga to’lov muddatini belgilaydi va ombordagi zahiralarni qisqa muddatli kreditlashdan himoya qiladi.

Sotuvchi uchun mahsulotni bergandan so’ng, ta'minot sifatida trassat aktsepti hisoblanadi. Shunday qilib, veksel bo’yicha to’lov muddati davrigacha u to’lov amalga oshirilmasligi riskiga duch keladi. Ammo, u aktsept inkasso qiluvchi bank yoki boshqa birinchi darajali bankning qo’shimcha avali bilan ta'minlashini talab qilishi mumkin. Ikkinchi holatda eksport qiluvchi to’lov uchun import qiluvchiga uzoq muddat berishi mumkin va import qiluvchi eksport qiluvchi tomonidan unga qo’yilgan o’tkazma vekselni aktseptlashga qarshi hujjatlarni olishi mumkin.