Xalqaro hisob-kitoblar

Xalqaro hisob-kitoblar

Reja:

1. Xalqaro hisob-kitoblar tushunchasi va ularning turkumlanishi

2. Tashqi iqtisodiy faoliyatda inkassodan foydalanishning o`ziga xos xususiyatlari

3. Eksport-import operatsiyalarida inkassodan foydalanish yo`nalishlari

4. Tashqi iqtisodiy faoliyatda inkassodan foydalanish mexanizmi

5. O`zbekiston respublikasida inkassodan foydalanish mexanizmini takomillashtirish yo`llari


1. XALQARO HISOB-KITOBLAR TUSHUNCHASI VA ULARNING TURKUMLANISHI

Xalqaro hisob-kitoblar deganda, turli mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar natijasida yuzaga keladigan pullik talablar va majburiyatlar yuzasidan to’lovlami amalga oshirish tizimi tushuniladi. Xalqaro hisob-kitoblarning turli shakllari mamlakatlarning yuridikva jismoniy shaxslari tomonidan keng qo’llaniladi.

Tovarlar ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonlarining baynalmilallashuvi, xalqaro hisob-kitoblarning mazmunida yangi o’zgarishlar paydo bo’lishiga olib keldi. Xalqaro hisob-kitoblar keng kamrovli bo’lib, u eksport-import operatsiyalari, tijorat tusiga ega bo’lmagan to’lovlar - sayyohlik, sport, fukarolar tomonidan xorijiy davlatlarga pul o’tkazishlar, xorijiy davlatlarda diplomatik va savdo vakolatxonalarini ochish, uzga davlatlar hududida harbiy qismlarni saqlash hamda kapitallar va kreditlarning harakati bo’yicha amalga oshiriladigan hisob-kitoblarni o’z ichiga oladi.

Har kuni jahon valyuta bozorlarida 1 trln. AQSH dollari miqdorida xalqaro hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Shuni 40 foizi AQSH dollarida amalga oshiriladi. Dunyo bo’yicha jami konvertsion operatsiyalarning 90 foizi 5 ta valyutada amalga oshiriladi. Jumladan:

1. 
   AQSH dollari (USD). - 40%
   
2. 
   evro (EURO) - 30%
   
3. 
   Yaponiya ienasi (JPY). - 15%
   
4. 
   Angliya funt-sterlingi (GBP). - 8-10%
   
5. 
   Shveytsariya franki (SNF). -1-2%.
   

Xalqaro hisob-kitoblar 2 guruhga bo’linadi: hujjatlashtiriladigan; hujjatlashtirilmaydigan to’lovlar.

Hujjatlashtiriladigan to’lovlarga:

1. 
   Hujjatlashtirilgan akkreditiv;
   
2. 
   Inkasso bilan amalga oshiriladigan hamma to’lovlar kiradi.
   

Hujjatlashtirilmaydigan to’lovlarga:

1. 
   To’lov topshiriqnomasi;
   
2. 
   Cheklar;
   
3. 
   SVIFT (SWIFT) kiradi.
   

Hujjatlashtirilmaydigan to’lovlami turkumlashda mezon shartlarini to’lov shartlari utaydi. Agar, har qanday hisob-kitob quyidagi 3 to’lov asosida amalga oshirilsa, bu hujjatlashtirilmaydigan hisob-kitob bo’lib hisoblanadi:

l.Oldindanto’lash;

2.Tovami olgandan so’ng to’lash;

3.Ochiq hisobvaraqlar bo’yicha hisob-kitoblar.

Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy shakli sifatida quyidagilami ko’rsatish mumkin:

1. 
   To’lov topshiriqnomalari;
   
2. 
   Cheklar;
   
3. 
   Hujjatlashtiriladigan akkreditiv;
   
4. 
   Inkasso.
   

SVIFT (SWIFT) - bu ma'lumotlarni uzatish va operatsiyalarni amalga oshirish tizimi bo’lgani uchun, uni hisob-kitoblaming mustaqil shakli sifatida hisobga olish maqsadga muvofiq emas.

MDH davlatlarida valyutalar kotirovka qilinadigan doimiy valyuta birjalarining mavjud emasligi, ushbu davlatlarning valyutalaridan davlatlararo hisob-kitoblarda foydalanishga tuskinlik qiladi. Erkin almashinadigan valyutalar (EAV) bilan hisob-kitob qilishga asoslangan tizim eng qulay tizim hisoblanadi. Lekin, EAVning etishmasligi sababli, bu tizimdan to’liq foydalanishning imkoni yuk edi. MDH davlatlari o’rtasidagi hisob-kitoblar muammosini hal qilish uchun, 1994 yilda Minskda Davlatlararo bank tashkil etildi. Bu bank kliring markazi vazifasini utashi kerak edi. Lekin, Markaziy banklarning faoliyatida muvofiqlik bo’lmaganligi tufayli, ushbu bank xakkoniy faoliyat ko’rsatmayapti.

Xalqaro hisob-kitoblarda qatnashuvchi sub'ektlar bo’lib, hukumatlar, davlat organlari, Markaziy banklar, tijorat banklari, maxsus moliya-kredit institutlari (Pensiya fondlari, sug’urta kompaniyalari, kredit ittifoqlari, lombardlar va h.k.), korporatsiyalar, xalqaro va hududiy moliya-kredit tashkilotlari (XVF, JTTB, ETTB, ORB va h.k.) hisoblanadi.

Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish bo’yicha, birinchi o’rinni tijorat banklari egallaydi. Sababi shundaki, xalqaro operatsiyalarning asosiy qismi - tashqi savdo operatsiyalari va kapitallar hamda kreditlaming harakati bo’yicha amalga oshiriladigan hisob-kitoblarga to’g’ri keladi. Ushbu hisob-kitoblarda ishtirok etuvchi tijorat tuzilmalarining milliy va chet el valyutalaridagi joriy hamda depozit hisob-rakamlari, tijorat banklarida joylashgan. Markaziy banklar esa, tijorat tuzilmalariga kredit-hisob-kitob xizmatlarini ko’rsatish huquqiga ega emas. Demak, tijorat banklari orqali tijorat tusidagi operatsiyalarning asosiy qismi amalga oshiriladi.

Tijorat banklarining xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirishdagi mavqei, ularning moliyaviy jihatdan mustahkamligiga, elektron aloqa tizimlari bilan yaxshi jixozlanganligiga, obro’siga, rivojlangan, keng tarmoqli xorijiy flliallar va bo’linmalari, ko’p sonli vakillik hisob-rakamlariga ega ekanligiga bog’liq. Tijorat banklarining xorijiy bank va korporatsiyalar bilan amalga oshiradigan har qanday operatsiyalari talab va majburiyatlar orqali o’tadi. Masalan, O’zbekiston Respublikasidagi tijorat bankining mijozi Avstriyaga paxta tolasini eksport qildi, deylik. Bunda import qiluvchi o’z bankiga, ya'ni Avstriyadagi tijorat bankiga junatilgan tovarlar summasini to’lash to’g’risida ko’rsatma beradi. Avstriya banki to’lov summasini o’zidagi O’zbekiston bankining vakillik hisob-rakamiga o’tkazadi. Ushbu vakillik hisob-rakami,O’zbekiston tijorat banki uchun «Nostro» deb ataladi, Avstriya tijorat banki uchun «Vostro» deb ataladi. Har qanday tijorat banki har bir valyuta turi uchun bittadan vakillik hisob-rakami ochadi. Odatda, ushbu hisob-rakamlari, xalqaro hisob-kitoblarda keng qo’llanuvchi erkin almashinadigan valyutalarda ochiladi. Hozirgi kunda xalqaro hisob-kitoblarda eng keng qo’llanuvchi beshta davlatning milliy valyutasini ko’rsatish mumkin(5-jadval).

Valyuta kursining doimo tebranib turishi sababli, tijorat banklari ularni diversiflkatsiya qilib turadi. Valyuta kurslarini diversiflkatsiya qilish deganda, zahiralar tarkibidagi nobarqaror valyutani sotish va ularning o’rniga barqaror valyutalarni sotib olish tushuniladi. Hozirgi kunda diversiflkatsiya, asosan, uchta valyuta - evro, Yaponiyaning ieni va Shveytsariyaning franki hisobidan amalga oshirilmoqda.