Xalıq aralıq sawda túsinigi hám onıń rawajlanıwınıń tiykarǵı basqjumisları

Absolyut abzallıqlar teoriyası. Usı teoriyanı A.Smit islep shıqqan. Teoriya boyınsha xalıq aralıq sawda hár qıylı mámleketler tovarlardı islep shıgarǵanda absolyut shıǵınlarında ayırmashılıǵı bolıwına tiykarlanadı.

A.Smit milletlerdiń baylıǵı teoriyası tiykarında protekcionistlerdiń siyasatın kritikalaydı. A.Smittıń kóz-qarasınan, mámlekettiń baylıǵınıń deregi bolıp, adamnıń miyneti shıǵadı, al baylıqtıń ósiwine alıp keletuǵın tiykarǵı faktor yetip miynettiń jámiyetlik bóliniwine aytadı. A.Smit boyınsha, pullar baylıqqa jatpaydı, al baylıq bolsa – bul jer, hár qıylı imaratlar, tutınıw predmetleri. Baylıqtıń áhmiyetli faktorı sıpatında A.Smit kapitaldı, onıń kóbeyiwinde ayqan. Millettiń kapitalınıń ósiwi xalıqtıń bántliginiń ósiwine hám sonlıqtan, mashinalardıń kóbirek islep shıǵarıwına alıp keledi. Bul óz náwbetinde miynettiń ónimdarlıǵınıń ósiwine múmkinshilik jaratıp beredi dep bildirgen. Kapiatldıń ósiwin A.Smit protekcionizm siyasatı menen baylanıstıradı. Bul siyasat kapitaldıń ósiwne keri tásir kórsetedi. ózlerimizde ózgeshe shıǵarılıp atırǵan tovarlardı shet yel mámleketlerine satıp, tusken pulǵa qanday da bir mámleketten ózimizde islep shıǵarılǵan tovardın bahasınan tómen bahada tovardı satıp alsaq bizler ushın maqulraq bolar yedi dep,  A.Smit pikir bildiredi.[1]

A.Smit pikiri boyınsha, shıǵınları absolyut tómen bolǵan tovarlardı  bir mámleketten import kılsaq, al eksportqa shıǵınları yeń tómen tovarlar shıǵarılsa maqsetke múwapıq bolar yedi dep bildirdi. A.Smitttıń qóz-qarası boyınsha, hár bir mámlekette belgili bir tovarlardı tómenrek qárejetler jumısap islep shıǵarıwǵa ózgeshe shárayatlar hám resurslar bar.

A.Smittıń pikiri boyınsha, shıǵınları absolyut tómen bolǵan tovarlardı mámleket import yetiwi kerek, al eksporterlarda óndiris shıǵınları tómen bolǵan tovarlardı mámleketke eksport yetiw kerek. A.Smittıń kóz-qarası boyınsha, hár bir mámlekette belgili bir tovarlardı tómen bolǵan shıǵınlar menen islep shıǵarıwǵa yamasa waqıttıń bir birliginde tovardı kóbirek múǵdarda islep shıǵarıwǵa ayrıqsha shárayatlar hám resurslar bar.

A.Smittiń oylawı boyınsha, yeki mámlekettiń arasında normal sawda qatnasınıń bolıwı hámme waqıtta paydalı, biraq hámme waqıtta yekewine de birdey yemes.

Solay yetip, A.Smittiń principı – bul absolyut shıǵınlar principı.

A.Smittiń absolyut abzallıqlar teoriyasına D.Rikardo qosımshalar kirgizdi  hám rawajlandırdı. D.Rikardo salıstırmalı shıǵınlar teoriyasın islep shıqqan.

D.Rikardonıń salıstırmalı abzallıqlar teoriyası onıń «Siyasiy ekonomikanıń principleri» (1817) atmasındaǵı miynetinde kórsetilgen. Usı miynetinde ol bir mámleket absolyut abzallıqlarǵa iye bolmasada yeki mámleketlerdiń arasında sawdanıń bolıw múmkinshiliklerin kórsetken. Salıstırmalı abzallıqlar teoriyasına qarasaq sırtqı sawdanıń shárti absolyut shıǵınlardıń ayırmashılıǵı bolmasa da boladı. Belgili bir tovarlardı islep shıǵarǵanda mámleket absolyut abzallıqlarǵa iye bolmasa da sırtqı sawdanıń kerekligin  kórsetedi.

D.Rikardonıń pikiri boyınsha, mámleket salıstırmalı arzan bolǵan  tovarlardı islep shıǵarıw hám satıw kerek, al shet yelden mámlekettiń jumisinde islep shıǵarıwǵa qaraǵanda salıstırmalı arzan tovarlardı satıp alıwı kerek.

Demek, hár bir mámleket shıǵınları salıstırmalı tómen bolǵan tovarlardı islep shıǵarıwǵa qánigelesedi. Biraq onıń absolyut shıǵınları shet yel mámleketlerdiń shıǵınlarına qaraǵanda joqarı bolıwı da múmkin. Rikardonıń pikiri boyınsha, hár bir mámlekette basqa mámleketlerde shıǵınlardıń óz-ara qatnasıǵına  effektivligi joqarı bolǵan tovarlar.

D. Rikardonıń pikiri boyınsha, hár bir mámlekette basqa máleketlerde islep shıǵarılatuǵın tovarlardıń salıstırmalı shıǵınlarına qaraǵanda islep shıǵarıwı effektiv bolǵan belgili tovarlar bar.  Bul Rikardonıń pikiri boyınsha, salıstırmalı abzallıqlar. Salıstırmalı shıǵınlar teoriyasın Rikkardo sukno hám vino islep shıǵaratuǵın An’liya hám Portugaliya mısalında kóredi. Usı mısalda ol minet waqıtınıń jumısalıwın yesaplaydı. Máselen, An’liyada 25 metr sukno islep shıǵarıw ushın 100 kún miynet yetiw kerek, al Portugaliyada – 90 kúń miynet yetiw kerek. 50 litr vino islep shıǵarıw ushın An’liyada 120 kún miynet yetiw kerek, al Portugaliyada – 80 kún.

Sonıń menen, sırtqı sawdanıń bar bolıwınıń dáslepki shárti birdey tovardı hár qıylı salıstırmalı shıǵınlar menen islep shıǵarıw yesaplanadı. yeger tovardı islep shıǵarǵanda salıstırmalı shıǵınlar teń bolıp qalsa, onda xalıq aralıq sawda maqsetke muwapıq bolmaydı.

Salıstırmalı shıǵınlar principı óz-ara teń payda principi, ol  hár bir mámleket yeń joqarı nátiyje beretuǵın tarawlarda óz miynetin hám kapitalın jumısaytuǵının belgileydi. Rikardonıń modeli yeki mámleket aralıq tovar aylanıs modelin sáwlelendiredi. Sonıń ushın bul model ápiywlastırılǵan, sırtkı ekonomikalıq baylanıslardıń hám qatnasıqlardıń kóp kıyınshılıqların kórsetpeydi.

D.Rikardonıń salıstırmalı abzallıqlar teoriyasına amerikanıń ekonomisti G.Xaberler óziniń «Xalıq aralıq sawda teoriyası» (1936) miynetinde qosımshalar kirgizgen hám jetilistirgen. ol sırtqı sawda da alatuǵın paydanı tovardı islep shıǵarıwda salıstırmalı shıǵınlar arqalı yemes, al alternativ kuńı arqalı yesaplawdı  usınıs yetken.

Xalıq aralıq sawdanıń neoklassik teoriyaları

Óndiris faktorlarınıń qatnası teoriyası. Ol yeki shveciyanıń ekonomistleri E.Xeksher hám B.Olinler táreplerinen islep shıǵılǵan. Bul teoriya Xeksher-Olin teoriyası ataǵın alǵan. Teoriyanıń avtorları yeki tiykarǵı izertlewdi  islep shıqtı.

1. 
   Hár qanday mámlekette tek sol mámleketke sáykes óndiris faktorlarınıń (yamasa resurslar túrleriniń) jıynaǵı bar. Mısalı, Argentina ónimdarlı jerleri menen bay, Saud Arabstanda   shiyki neft káni júdá kóp, Qıtayda kvalifikaciyaǵa iye bolmaǵan miynet kúshi kóp.
   

2. 
   Mámleket islep shıǵarıwǵa qánigelesken tovarlardıń assortimenti usı mámlekette bar bolǵan resurslarǵa baylanıslı boladı. Máselen, biydaydı yegetuǵın bolsaq, bizlerge ónimdarlı jerler zárúr boladı, nefti qazıp alsaq – shiyki neft zapasları, tigiwshilik ónimdi islep shıǵarıwǵa- kvalifikaciyaǵa iye yemes miynet resursları kerek boladı.
   

Usı izertlewlerge qarap Xeksher hám olin ózleriniń teoriyasın islep shıqtı: ónimdi islep shıǵarǵanda resurslardıń jetispewshiligin sezbey usı resurslardan intensiv túrde paydalansa  mámleket salıstırmalı abzallıqqa iye boladı. Sonlıqtan, Argentinada ónimdarlı jerlerdiń kóp bolıwı onıń biydaydi ósiriwde salıstırmalı abzallıǵı bar, neft zapaslarınıń kóp bolıwı Saud Arabstannıń neftti qazıp shıǵarıwda salıstırmalı abzallıqqa iye yekenligin kórsetedi. .

Leontevtıń paradoksı. Leontevtiń kóz-qarasınan, AQSHtıń ekonomikası tómendegi xarakterlerge iye yekenligin kóremiz: kapitaldıń kóp bolıwı hám miynet kúshiniń jetispewshiligi. Xeksher –Olinniń teoriyasına tiykarlanıp Leontev juwmaq shıǵardı, AQSHta maqsetke muwapıq kapitaldı kóp talap yetetuǵın (ximikatlar hám polat siyaqlı) tovarlardı eksportqa shıǵarıw kerek hám kóp miynetti talap yetetuǵın (kiyim hám ayaq kiyim siyaqlı)  tovarlardı import qılıw kerek.

«SHıǵınlar-islep shıǵarıw» modeliniń empirik analizine tiykarlanıp Leontev AQSH ekonomikasında 1 mln. Doll. Muǵdarında eksport hám import sebetin islep shıǵarıwǵa miynet hám kapitalǵa sarıplanǵan qárejetlerdi yesaplap shıqtı. Yesaplawdıń nátiyjesinde AQSHqa keletuǵın import eksportqa qaraǵanda kóbirek kapitaldı talap yetetuǵını anıqlandı. Usı nátiyjeler Xeksher-Olinniń teoriyasına tiykarlanıp islep shıǵılǵan boljawlarǵa tuwrı kelmedi: AQSHtıń eksportına qaraǵanda importı 30%ke kóbirek kapitaldı talap yetetuǵın tovarlardan turdı. Yeń ullı ekonomistler qıyın jaǵdayda qaldı. Xeksher-Olinniń teoriyası logikaǵa iye, biraq Leontevtiń izertlewleri kútiletuǵın nátiyjelerge qaraǵanda qarama-qarsı boldı.