Jalpi ishki o`nim statistikasi

JALPI ISHKI O`NIM STATISTIKASI

16-TEMA. JALPI ISHKI O`NIM STATISTIKASI


16.1. Jalpi ishki o`nim sipatlamasi
16.2. Jalpi ishki o`nimdi esaplaw metodlari
16.3. Jalpi ishki o`nim ko`rsetkishlerin esaplaw
O`ndiris - bul ha`r qanday ja`miyet aktivinin` en` a`hmiyetli ta`repi.O`ndiris protsessinde ekonomikaliq resurslar isletiledi. Na`tiyjesinde materialliq o`nimnen ha`m xizmetten turatug`in, turmista za`ru`r iygilikler jaratiladi. Jalpi ishki o`nim (J.I.O`.) - bul o`ndirilgen o`nimnin` ko`rsetkishi, ol tutiniw ushin o`ndirilgen aqirg`i o`nim ha`m xizmettin` qunin ko`rsetedi. Sol sebepten, o`ndiris protsessinde tuting`an araliq o`nim ha`m xizmettin` quni JIO` ge kirmeydi. Bolmasa JIO` de qaytalang`an esap bolar edi. JIO` - bul ishki o`nim, sebebi ol rezidentler menen shig`arilg`an. Rezident dep sol ma`mleket territoriyasinda jaylasqan barliq ekonomikaliq birliklerdi aytadi.
JIO` - bul jalpi o`nim, sebebi ol tiykarg`i kapitaldan tutiniwin alip taslamay turip esaplanadi. Tiykarg`i kapitaldan tutiniw, onin` fizikaliq ha`m moral`liq toziwi na`tiyjesinde kuninin` kemeygenin ko`rsetedi.
JIO` - sostavina sol ma`mleket rezidentlerinin` sirt el ma`mleketlerinen alg`an da`ramatlari menen sirt el ma`mleketlerine berilgen to`lemlerdin` arasindag`i sal`dosi kirmeydi.
Jalpi ha`m sap ishki o`nim ha`m milliy da`ramat ko`rsetkishleri arasindag`i baylanis to`mende ko`rsetilgen.

JIO`

Tiykarg`i kapitiladan tutiniw

sap ishki o`nim

- =
+ +

sirt el ma`mleketlerinen aling`an da`ramatlarldin` sal`dosi

sirt el ma`mleketlerinen aling`an da`ramatlardin` sal`dosi

= =

= =

Jalpi milliy da`ramat

Tiykarg`i kapitaldan tutiniw

sap milliy da`ramat

- =

JIO` - to`mendegi usillarda esaplaniwi mumkin:
1. O`ndirislik metodi;
2. Bo`listiriw metodi;
3. Aqirg`i paydalaniw metodi.
JIO` - natura ha`m aqshada esaplanadi. Naturada ayrim o`nimlerdin` massasi, mug`dari, sani aniqlanadi. Misalg`a: Ko`mir, paxta, da`n, tsement tonnada; gaz - kub.metrda o`nimler ha`r qiyli bolg`ani ushin olardi bar materialliq naturada esaplap bolmaydi, aytiw kerek xizmetkerlerdin` uliwma o`lshemi joq. Misalg`a: oqitiw yamasa emlew xizmetin tonna, metr arqali o`lshep bolmaydi. Sol sebepli olardin` ko`lemi qansha pulg`a xizmet islengenine qarap aniqlanadi.
JIO` o`ndirislik metodta esaplaw.
JIO`di o`ndirislik metodinda esaplaw ushin tarawlar yamasa sektorlar boyinsha toplang`an rezidentlarinin` jalpi qosimsha quni (YaKK) jiynaladi. Yag`niy Ya I M = YaKK
YaKK = BShO` - ARO`
bul jerde: BShO` - barliq shig`arilg`an o`nim, yag`niy balanisli waqitta islep shig`arilg`an o`nimler ha`m xizmetler quni.
ARO` - aralik o`nim, yag`niy o`ndiris protsessinde toliw tutilg`an o`nimler ha`m xizmetler quni.
Milliy schetlar sistemasinin metodologiyasina ilayik o`ndirilgen tovarlar ha`m xizmetler kuni to`mendegilerdi o`z ishine aladi:
- barliq o`nimler (basqa institutsional birliklerge islep shig`arilg`an o`nimler, o`zleri tutiniw yamasa toplaw ushin shig`arilg`an o`nimler, materialliq aylanis qa`rejetlerinin` o`simi)
- basqa institutsional birliklerge, ayrim alg`anda ma`mleket basqariw organlari ha`m kommertsialliq emes mekemelerge ko`rsetilgen xizmetlerdin` quni
- u`y xojalig`i ha`m jasaw ushin ko`rsetilgen za`ru`r xizmetler quni.
Bul xizmetler (awqat asiw, kir juwiw, u`ydi jiynaw remontlaw x.t.b.) quni BShO` qunina qosilmaydi.
Araliq o`nim (ARO`) bul belgili waqitta basqa tovar ha`m xizmet islep shig`ariw ushin toliq tuting`an o`nimnin` quni. Onin` ishine to`mendegiler kiredi:
- shiyki zat ha`m materiallar, energiya, tuqim, aziq - awqat o`nimleri, da`ri, arnawli kiyim ha`m basqa
- basqa institutsional birlikler ha`m ayrim adamlar ta`repinen islengen jumislar ha`m xizmetkerler ushin to`lemler (transport xizmeti, esaplaw orninin` xizmeti, kommunal xizmeti, reklama, bank, yuristlerdin` xizmeti ha`m basqa)
- komandirovka shig`inlari

JIO` bo`listiriw metodinda esaplaw

Bul usilda JIO` to`mendegi baslang`ish da`ramatlardi toplaw ja`rdeminde aniqlanadi:
JIO` - MX + S + JP
Bul jerde: MX - jallanba isshilerdin miynet haqi S - o`ndiris ha`m importqa saliq (o`ndiris ha`m importqa berilgen subsidiya saliq summasinan alip taslanadi)
JP - jalpi payda ha`m jalpi araliq daramatlar
Jallang`an isshilerdin miynet haqi to`mendegi eki a`hmiyetli komponentlerdi o`z ishine aladi:
- miynet haqi;
- isshilerdin` qamsizlandiriw ushin ajiratiwlar.
Miynet haqi naq ha`m to`lemlerdin` barliq tu`rlerin, yag`niy ha`r tu`rli qosimsha to`lewler, siyliqlar, aqsha ha`m natural formadag`i to`lemlerdi o`z ishinde aladi. Bulardin` ha`mmesi o`zine tu`ser baha ha`m ka`rxana paydasi esabinan beriledi. Miynet haqi saliq to`lemey turip esaplanadi.
Sotsial qamsizlandiriw ushin ajratpalar isshilerdin` keleshekte pensiya aliw xuqiqina iye boliwi ushin a`melge asiriladi.
Sotsial pensiyalar ma`mleket, qamsizlandiriw sho`lkemleri, ma`mleket ha`m ma`mleketlik emes pensiya fondlari ta`repinen beriledi.
Bunday posobiyalar beriw za`ru`rligin to`mendegiler aniqlawi mu`mkin:
- awirg`ani sebepli emleniwge mu`ta`j boliw, bala tuwiw, invalid boliw yamasa qartayiwi;
- birewdin` asirawindag`ilardi ta`miyinlew;
- asirawshisin jog`altqanlarg`a ja`rdem beriw;
- pensiyag`a shig`iw, jumissizliq, awiriw sebebinen uliwma yamasa toliq isley almaytug`inlarg`a ja`rdem beriw;
- oqiw ushin haq to`ley almaytug`inlarg`a ko`mek beriw;
- u`y - jay, kommunal xizmet haqlarin to`ley almaytug`in kem da`ramatli xojaliqlarg`a ja`rdem beriw x.t.b.
O`ndiris ha`m importqa saliq - bul o`ndiris ha`m o`nimler importi yamasa o`ndiris faktorlarinan payladang`anlig`i ushin ma`mleketlik saliq sho`lkemlerine qaytip almasliq sha`rti menen ma`jbu`riy to`lenetug`in to`lewler jalpi payda ha`m jalpi aralas da`ramatlar bul qosimsha kunnin` ayrim to`lemleri yag`niy jallang`an isshilerdin` miynet haqi,o`ndiris ha`m import ushin to`lengen saliqti ayirip taslag`annan keyingi bo`legi.
Jalpi payda ha`m JAD to`mendegidey esaplanadi:
JP = JIO - MX - S + SS
SS - o`ndiris ha`m importqa ko`meklesiw ushin ajiratilg`an subsidiya.

Jalpi ishki o`nimdi aqirg`i paydalaniw metodta esaplaw.

Bul usilda JIO` to`mendegidey esaplanadi:
JIO` = AT + JT + EIK
bul jerde AT - aqirg`i tutiniw, yag`niy paydalang`an o`nimler ha`m xizmetler.
JT - jalpi toplamlar
EIK - o`nimler ha`m xizmetler eksporti ha`m importinin` qaldig`i.
Tuting`an o`nimler ha`m xizmetlerge to`mendegiler kiredi:
- u`y xojalig`i - rezidentlerdin` tutiniw o`nimleri ha`m xizmetlerine islegen shig`inlari;
- u`y xojaliqlarina xizmet ko`rsetiwshi, ma`mleket basqariw organlari, ekonomikaliq emes sho`lkemlerinin` individual ha`m ja`miyet tutiniwi ushin islegen shig`inlari.
Bunday toplaw aqirg`i tutiniw ushin qilinatug`in shig`inlardi kim finanslaytug`inin ko`rsetedi.
U`y xojaliqlarinin` tutiniw o`nimleri ha`m xizmetlerge qilg`an shig`inlari (AT u. q) to`mendegishe esaplanadi:
AT u. q = TT q + I t. q + I i. sh
bul jerde: TT q - tutiniw tovarlarin ha`m xizmetlerin satip aliw ushin islengen qa`rejetler;
I t. x - miynet haqi ornina natura tu`rde aling`an ha`m tuting`an o`nimler, xizmetler, sawg`alar ha`m basqa I i. sh - u`y xojaliqlarinin` o`z mu`ta`jlari ushin islep shig`arg`an ha`m tuting`an o`nimleri ha`m xizmetleri.
Ma`mleket baskariw organlari ha`m ekonomikalik emes sho`lkemlerdin aqirg`i tutiniw ushin islegen qa`rejetleri to`mendegidey esaplanadi:
AT m.b.o = TK - TT+ SOT Xk + XK u. q
bul jerde: TK - ma`mleket baskariw organlari ha`m ekonomikaliq emes sho`lkemlerin saqlaw ushin islengen qa`rejetler.
TT - ma`mleket baskariw organlari ha`m ekonomikaliq emes sho`lkemler islep shig`arg`an o`nimler ha`m xizmetleri bazar bahasinda satiwdan tu`simler;
SOTXk - u`y xojalig`inda to`men bahada yamasa mutqa beriw ushin islep shig`ariwshilardan satip aling`an tutiniw o`nimleri ha`m xizmetler quni Xk - u`y xojalig`i tutiniw ushin satip aling`an o`nim ha`m ko`rsetilgen xizmetler qa`rejetin ma`mleket qamsizlandiriw fondi esabinan to`lengen ku`n JIO` fizik ko`leminin` indeksi to`mendegidey esaplanadi.

Bul jerde J₁ JIO` fizik ko`leminin` indeksi ha`m ha`m bazis ha`m ag`imdag`i waqittag`i o`ndirilgen o`nimler ha`m xizmetlerdin` ko`lemi - o`ndirilgen o`nimler ha`m xizmetlerdin` bazis uakitindag`i bahasi  ag`imdag`i waqitta barliq o`ndirilgen ha`m xizmetler quni (bazis bahada)  bazis waqitta barliq o`ndirilgen o`nim ha`m xizmetler quni.

Bul indeksti esaplawda baha o`zgeriwsiz alinadi JIO` fizik ko`leminin` indeksi ekonomikaliq o`siw yamasa kon`yukturadag`i terbeniwlerdi sipatlawshi a`hmiyetli ko`rsetkish bolip esaplanadi:
JIO` o`zgeris bahada esaplawdin` to`mendegi usillari bar.
1) baha indeksi ja`rdeminde JIO` diflyatorin esaplaw
2) deflyatordi eki ma`rtebe esaplaw
JIO` nin fizik ko`lemi ja`rdeminde bazis waqittag`i ko`rsetkishlerin ekstrapolyatsiya qiliw
Bul usillardan paydalaniw ja`rdeminde JIO` nominal ha`m real qunlari aniqlanadi.
Nominal JIO` degende ha`zirgi bazar bahasida esaplang`an, pulda ko`rsetilgen tovar ha`m xizmetler tu`siniledi. Nominal JIO` nin` ag`imdag`i waqittag`i quni to`mendegidey esaplanadi.
JIO=  P₁
Bul jerde ag`imdag`i waqitta o`ndirilgen o`nim ha`m xizmetinin` ko`lemi.
P1-ag`imdag`i waqitta o`ndirilgen o`nim ha`m xizmetler birliginin`, ag`imdag`i bahasi. Nominal JIO` fizik ko`leminin` indeksin o`zgermes bahada esaplaw ushin bahanin` uliwma indeksinen paydalanamiz.

Bul jerde  ag`imdag`i waqitta tuting`an JIO`
(ag`imdag`i bahada)
bahanin` uliwma indeksi
(J<sub>p</sub>);  -ag`imdag`i waqitta tuting`an JIO` (o`zgermes bahada)
Nominal JIO` nin` qun indeksin (J_1p) baxanin` uliwma indeksine (J<sub>p</sub>) bo`liw ja`rdeminde nominal JIO` fizik ko`leminin` indeksin (J₁) o`zgermes bahalarda aniqlaw mu`mkin.
yag`niy

indekslerdin` o`z-ara baylanisi ja`rdeminde qa`leg`en indekslerdi esaplawimiz mu`mkin:


Real JIO` - bul baha o`zgeriwin na`zerde tutip esaplang`an o`nim. Ol o`ndiris ha`m xizmetlerdin` haqiyqiy materialliq ko`lemin belgileydi. Real JIO` nominal JIO`nin` baxanin` uliwma indeksine bo`lgenge ten`:
Real
Bul jerde
bahanin` uliwma indeksi
Baha indeksin esaplag`anda o`nim ha`m xizmetler ko`lemi o`zgeriwsiz alinadi. Yag`niy ha`r bir waqit ushin ha`m ag`imdag`i wakittag`i o`nim ko`lemi qatnasadi. Sol sebepli nominal JIO` ko`lemine salistirg`anda baha indeksi o`sse, real JIO` ko`beyedi ha`m kerisinshe.