Xalıq aralıq sawda túsinigi hám onıń rawajlanıwınıń tiykarǵı basqjumisları

Keshki merkantilizmnıń (XVI ásirdiń ortası – XVII ásirdiń aqırı) ekonomikalıq siyasatınıń negizi aktiv sawda balansı.  Keshki merkantilizmnıń wákilleri T.Men, A.Serra, A.Monkreten. Keshki merkantilizmniń payda bolıwına shekem burınǵı monetar sistema ıdırap ketti. Sebebi yevropa mámleketlerinde «bahalardıń revolyuciyasına» baylanıslı altın hám gúmis metalları kóbeyip ketti. olardıń aylanısı tezlestirildi hám pul jetispewshilik mashqalaları joq bolıp ketti. Bunday jaǵdaylarda burınǵı siyasattı alıp barıw kerek bolmay qaldı.  Sonlıqtan keshki merkantilizm wákilleri milliy baylıqtı artırıw degen jańa pikirlerdi bildirdi.

Keshki merkantilizmniń  principleriniń biri: bir mámlekette tovarlardı tómen bahalarda satıp alıp, yekinshi mámlekette qımbat bahada satıw. Sırtqı bazardı iyelep alıw ushın  mámleket shet yelden kelgen tovarlarǵa   tólemler salıp importı retlep hám sırtqı bazarlarda talapqa iye bolǵan tovarlardı islep shıǵarıwshılarǵa sıylıqlar berip eksportı xoshametlep turdı. Sırtqı sawda da ekvivalent yemes (tuwrı yemes) almasıwlar, merkantilizm wákilleriniń pikirleri boyınsha, paydanıń yeń áhmiyetli deregi boladı. Merkanilistlerdiń itibarı tolıǵı menen aylanıs sferasına qaratıldı hám olar óndiris procesleriniń ekonomikalıq nızamlılıqların ulıwma izertlemedi. Puldıń jetispewshiligi sebebinen yerte merkantilistler puldı tek toplaw quralı sıpatında qaraǵan. Keshki merkantilistler puldı toplaw quralı hám aylanıs qwralı sıpatında qarap, puldı kapital dep túsindirgen.   Keshki merkantilizm kommerciyalıq yamasa manufakturalıq sistema dep atalǵan.

Fiziokratlar (franc. Physiocrates, grek tilinen physis- tábiyat + krotos- kúsh) –XVIII ásirdiń ortasında payda bolǵan Franciyanıń siyasiy ekonomika mektebiniń wákilleri.

Fiziokratlardıń koncepciyaları xalıq aralıq sawdanıń mashqalaları haqqında tartısıwlar processinde qáliplesken. Franciyanıń ekonomist fiziokratları F.Kene, A.R.J.Tyurgo, P.S.Dyupon de Nemur, V.R.Mirabo, P.Merse, de la River merkantilistlerdiń teoriyaların kritikalap shıqtı. Dúnya (jer) júzilik ekonomikalıq pikirlerden fiziokratlar birinshilerden bolıp jámiyetlik baylıqtıń payda bolıw mashqalasın aylanıs sferasınan óndiris sferasına alıp kelgen.

Fiziokratlardıń ekonomikalıq koncepciyalarınıń negizin «taza ónim» mashqalası yielep turdı. «Taza ónim» bul tábiyat tárepinen támiyinlewshi tutınıw qunınıń ósimi. Fiziokratlar awıl xojalıǵında bánt bolǵan adamlardı óndiriwshi klass dep atadı. Fiziokratlardıń kóz-qarasları boyınsha, sawda da yamasa bir mámleket yekinshi mámlekettiń yesabınan payda aladı,  yamasa hesh bir mámleket payda almaydı. Demek fiziokratlar yeki mámleket bir waqıtta payda alaalmaydı dep pikir bildirgen.

Fiziokratlar mámleket tutınıw almaytuǵın tovarlardı eksport qılıw, al islep shıǵarılmaytuǵın tovarlardı  import qılıw ushın sırtqı sawdanıń kerekliginen kelip shıqtı. Sonıń menen birgelikte fiziokratlar sırtqı sawdanı kerekli zıyan dep xarakterlegen. yegerde almasıp atırǵan ónimler dixannıń qolınan tutınıwshınıń qolına ótse, mámleketler arasındaǵı almasıw nátiyjeli bolatuǵının moyınladı. Awıl xojalıq ónimlerin qaytadan satıwdı fiziokratlar moyınlamadı.

Fiziokratlar pikiri boyınsha, baylıq awıl xojalıǵında hám qazıp alıwshı sanaatta payda boladı, al sawda, ásirese xalıq aralıq, ónimdarlıq xarakterine iye yemes. Almasıwdıń oynaytuǵın roline olardıń kóz-qaraslarınıń qátesi almasıw processinde almasıp atırǵan baylıqlardıń paydalılıǵın arttırıwı múmkinshiligin túsimbey  paydalılıq almasıwdan burın payda boladı hám almasıw  onı payda yetpedi dep bildirgen.

Kerisinshe, tek paydalılıq almasıwdı jaratadı. Sonıń menen birgelikte fiziokratlar yerkin sawdanı qollap-quwatladı hám sırtqı sawdaǵa merkantilistler kirgizgen barlıq irkiwlerge qarsı shıqtı.

Top of Form

Xalıq aralıq sawdanıń klassik teoriyaları

Xalıq aralıq sawda teoriyasınıń rawajlanıwına A.Smit, D.Rikardo, Dj.St.Mill óz úleslerin qosqan.