Xa. Qurbonoy, M. J. Bauetdinov

Davlat byudjeti daromadiarida to'g’ri soliqlar tarkibi.
(jamiga nlsbatan)

№	Ko'rsatkchlar	2000	2001	2002	2003	2004
1.	To'gri soliqlar	100	100	100	100	100
1.1	Yuridik shaxslar daromad(foydasi)dan olinadigan soliq	49,4	m	34,4	34,1	29,9
1.2	Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining yalpi daromadidan soliq			*	*	8,5
1.3	Soliq solishning soddalashtirilgan trani asosida mikrot'rrra va kichik korxonalardan olinadigan yagona soliq		7,8	13,1	14,1	10,2
1.4	Jismaniy shaxslar daromadidan olinadigan soliq	44.S	44,9	45,6	46,7	462
1.5	Tadbirkorlic fadiyati bilan shugullanuvc hiami daromadidan olinadigan soliq	6.1	7.6	6,9	5,1	5Д

Manba: O'zbekiston iqtisodiyoti. TahJiliy sharh. 2004 yil №8.

Tahhl qilinayotgan yillar mobaynida to‘g‘ri soiiqlaming salmog'ida bir qancha o'zgarishlar sodir bo‘ldi. Chunonchi, mikrofirmalar va kichik korxonalarga soliq solishning soddalashtirilgan tizimini joriy qilinishi natijasida yagona soliq bo'yicha byudjet daromadlarining tushumi 2003 yilgacha ko'payib bordi va 2004 yilga kelib nlaniing to'gri soliqlardagi salmog'i 10,2%ni tashkii qildi. Keyingi yillardagi kamayishning ko'zatilishiga asosiy sabab (14,l%dan 10,2 %gacha), savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarini yalpi daromadi bo'yicha soliq toiashga o'tganligi bilan izohlanadi. Natijada yalpi daromad solig'i bo‘yicha tushum 8,5 %ni tashkii qildi.

To'gri soliqlar tarkibida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'i eng katta sabnoqni tashkii etmoqda. Ushbu soliqning ulushi jismoniy shaxslar daromadlaridan olinadigan soliq stavkasini pasayishi hisobiga 2004yilda YalMga nisbatan 0,5 %ga kamayib jami to'g'ri soliqlar bo'yicha tushumga nisbatan 46, 2 %ni tashkii qildi.
Bilvosita soliqlar davlat byudjetining strategik ahamiyatiga ega bo'lgan soliqlari bo'lmoqda. Ularning tarkibida ham islohotlaming keyingi yillari mobaynida o'zgarishlar sodir bo'lmoqda.
2004 yilda oziq ovqat spirtiga aktsiz stavkalarining pasayishi natijasida aktsizlar ulushi(51,3%dan 48,2%gacha), tabiy gaz va benzinga aktsiz yig'imlari bo'yicha tushumlaming o'sishi(2,8%dan 3,2%gacha) oqibatida qo'shilgan qiymatda soliq ulushi ko‘paydi(39,6%dan 42,5%gacha).
Jismoniy shaxslar transport vositalariga mulkiy soliq o'miga jismoniy shaxslardan benzin, dizel yoqilgisi va transport vositalari gaz iste’moli uchun olinadigan soliqning joriy eilishi natijasida egri soliqlar tarkibida zamonaviy va takomillashgan soliq turi paydo bo'lib, mazkur soliq turi buyicha tushumlar miqdori keyingi yillar mobaynida(2,5%dan 3,2 %ga) ko'payib bormoqda.
Egri soliqlar tarkibi
(Jamiga nisbatan)

>9	KVrsatkichlar	2000	2001	2002	2003	2004
i	Egri soliqlar	100	100	100	100	100
l i	QQS	473	48.8	43,9	39,6	42,5
1 2	Aktsiz soHk' i	48,4	463	483	513	483
1 3	Bojxona bojlari	2	2,7	2,9	3,0	3,6
14	Jismoniy shaxslardan yagona bojxona (o‘)ov	23	23	2,4	33	2,5
15	Jismoniy shaxslardan benzin, dizel yokdgisi va transport vositalari gaz iste'moti uchun olinadigan sohq			2,5	2,8	33

Manba: O'zbckiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2004 yil №8.
Bojxona bojlari buyicha tushum miqdorining 2000-2005 yillardagi o‘sish tendensiyasi bilvosita soliqlar ichida eng yuqori ko'rsatkichga ega bo'ldi. Bojxona bojlari bo‘yicha tushumlar miqdori 2000 yilda egri soliqlar tarkibida 2%ni tashkil qilgan bo‘lsa 2004 yilga kelib o‘sish 3,6%ni tashkil qilgan.
Bizga ma’lumki, 0‘zbekiston Respublikasi 14 ta ma’muriy birlik, ya’ni 12 ta viloyat, Qoraqalpog'iston Respublikasi va Toshkent shahridan iborat. Shuni ham alohida ko‘rib chiqish kerakki, qaysi hududdan ko'proq daromad tushadi, ya’ni qaysi hududlarda ishlab chiqarish ko’proq rivojlangan, aholi zich joylashganligi davlat byudjeti daromadlariga ko'proq ta’sir ko'rsatadi. Buning uchun biz quyidagi —jadvalni ko‘zarishimiz kerak bo'ladi.
9.5-jadval
O
91


i


‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti daromadlarining hududlar bo‘ykha
taqsimlanishi (foiz hisobida)

Hududlar nomi	2002 yil	2003 ya	2004 ya
Qoraqalpog‘iston Respublikasi	23	2,1	2,1
Andijon vibyati	5,0	4,5	53
Buxoro vibyati	83	83	8,1
Jizzax viioyati	13	1,4	13
Qashqadaryo vDoyati	6,8	7,1	73
Navoiy vibyati	5,7	73	73
Namangan vdoyati	3,8	3,5	3,5 -
Samarqand vibyati	53	5,0	53
Surxondaryo vibyati	3,0	33	3,0
Srdaryo vibyati	2,1	2,0	23
Toshkent vibyati	12,1	13,0	123
Farg'ona vibyati	11,0	103	11,0
Xorazm vibyati	3,1	3,1	2,9
Toshkent shahri	303	29,3	28,6
Respublia bo yicha jami	100,0	100,0	100,0

Manba: O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’Iumotlari

Keltirilgan jadvaldan ko‘rinib turibdiki, davlat byudjeti daromadlaridagi Qoraqalpog‘iston Respublikasining ulushi 2002 yilda 2,2%ni, 2003 va 2004 yilda 2,I%ni tashkil qilgan, Toshkent shahrining ulushi esa 2002 yilda 30,3%ni, 2003 yilda 29,3%ni, 2004 yilda 28,6%ni tashkil qilgan.

Jadvaldan ko'rinib turganidek, davlat byudjeti daromadlari tarkibida salmoqli ulushga ega bo‘lgan hududlar: Buxoro (2002 yil — 8,2%, 2003 yil — 8,5%, 2004 yil - 8,1%), Qashqadaryo (2002 yil - 6,8%, 2003 yil - 7,1%, 2004 yil - 7,2%), Toshkent viloyati (2002 yil — 12,1%, 2003 yil - 13,0%, 2004 yil — 12,5%), Farg‘ona (2002 yil - 11,0%, 2003 yil ~ 10,2%, 2004 yil - 11,0%) hisoblanadi.
Quyida— diagramma orqali 2004 yil davlat byudjeti daromadlari rejasining hududlar bo‘yicha taqsimlanishini ko'zatib chiqamiz.

3. 
   diagramma
   

2004 yilgi Davlat byudjeti daromadlari rejasining hududlar
bo‘yicha taqsimlanishi

Yuqorida keltirib o'tilgan diagrammadan ko'rinib turganidek, 2004 yilgi Davlat byudjeti daromadlari rejasida Toshkent shahri — 28,6%, Toshkent viloyati — 12,5%, Farg'ona viloyati - 11,0% ulushga ega bo‘lgan.

Albatta, davlat byudjeti daromadlarini juda chuqur va uzoq yillarga tayanib ham tahlil qilish mumkin, lekin bizning tadqiqot ishimiz hajmining qisqaligi qo‘yilgan vazifalar daromadlaroi unchalik chuqur tahlil qilishni talab etmaganligi sababli, 0‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti daromadlarining tahlili yuzasidan quyidagi umumiy xulosalami chiqarishimiz mumkin:
• 0‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti daromadlari turli manbalardan, asosan, soliqlardan tashkil topadi;

• 
  davlat byudjetining daromadlari tarkibida aktsiz, qo‘shilgan qiymat, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad, yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig‘ining ulushi yuqori hisoblanadi;
  
• 
  keyingi yШarda soliq siyosatining asosiy yo‘nalishi — soliq yukini ishlab chiqaruvchidan iste’molga o'tkazish, resurs tp'lovlarining umumiy daromad tarkibidagi ulushini oshirishdan iborat bo‘lmoqda/Bu holat, mamlakatimizda ishlab chiqarishni jadallashtirish va tadbirkorlik faoliyatmi rivojlantirishga qaratilgan davlat siyosatini fiskal instrumentlar bo'yicha rag'batlantiruvchilik rolini oshirish bilan bog'liqdir;
  
• 
  davlat byudjeti daromadlari hududlar bo'yicha ularda sanoatning rivojlanganligi, aholining zichligi va boshqa omillar hisobga olingan holda taqsiinlangan bo'lib, eng yuqori ulush Toshkent shahri, Toshkent va Farg'ona viloyatlari, eng kam ulush esa Qoraqalpog'iston Respublikasi, Jizzax va Sirdaryo viloyatlari hissasiga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham keyingi paytlarda ya’ni 2005 yilda hududlaming Yalpi hududiy mahsulot hajmini ko'paytirish, uning hududlar buyicha keskin tabaqalashuvini tenglashtirish maqsadida hududlardagi investitsion faolligini rag'batlantirish bo'yicha qator Farmonlar va Qarorlar qabul qilinmoqda.
  

9.4.0'zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlari va uni ijrosining pirovard natijalari
Vazirlar Makkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi 414-sonli Qarorining qabul qilinishi byudjet tizimi xarajatlarini isloh qilish sohasida 2000 yildan so'ng burilish davrim boshlab berdi.
Mazkur Qarorga asoslangan holda 2000 yildan boshlab byudjet tashkilotlarini mablag' bilan ta’minlash tartibining butunlay yangi tartibi joriy qilindi. Unga binoan byudjet tashkilotlarining moliyaviy mustaqilligi kengaytirildi, byudjetdan moliyalashtirish mexanizmi soddalashtirildi, byudjet tashkilotlari xodimlarini rag'batlantirish bo’yicha zaruriy erkinliklar belgilandi.
Undan tashqari byudjet xarajatlarini moliyalashtirishda soddalashtirilgan xarajatlartasnifi amaliyotga tadbiq etildi, byudjet tashkilotlariga byudjetdan tashqan mablag'lami jalb qilishda imtiyozlar berildi, byudjet tashkilotlarini rivojlantirish jamg'armasini tuzishga ruxsat etildi, ularning byudjetdan tashqari topgan daromadlari ikki yilgacha barcha turdagi soliqlardan ozod qilindi.
Moliyalashtirishning yangi tartibiga o’tishning birlamchi yakunlari bo’yicha shuni aytish mumkinki, berilgan imtiyoz va huquqlar byudjet tashkilotlarining qo’shimcha daromad manbalarini topish va byudjet mablag'laridan oqilona va tejamli foydalanish yuzasidan manfaatdorligini keskin oshirdi, hamda kreditor qarzlaming sezilarli kamayishiga olib keldi.
Davlat byudjetining xarajatlari bo'yicha ijrosiga to'xtalib, awalombor, inflyatsiya darajasining pasayishi, valyuta ayirboshlash kursining barqarorlashuvi hamda ijtimoiy qo'llab-quwatlashning manzilliligini yanada oshirish natijasida 2003, 2004 yillarda byudjet xarajatlari miqdori nisbatan kamayishi kuzatildi(25,8% dan 22,9%gacha).