Xa. Qurbonoy, M. J. Bauetdinov

Davlat moliyasi - kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan milliy daromadni taqsimlanishi jarayonida davlat ixtiyoridagi markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog'liq pul munosabatlari tizimini o‘z ichiga oladi.
Davlat moliyasining mohiyati va uning roli va maqsadlari davlatlarni bajaradigan funksiyalari, ishlab chiqarish usullari, ishlab chiqarish munosabatlari harakteri bilan belgilanadi.
Davlatlaming paydo bo'lishi bilan moliyaning paydo bo'lishini obyektiv shart sharoitlari davlatlar jamiyat iqtisodiy tizimidagi o‘rni va unga tegishli bulgan funksiyalarda namoyon bo'ladi.
Davlatlaming iqtisodiy roli jamiyat iqtisodiy tizimida mulkchilik munosabatlarining is'oh qilish, institutsional o'zgarishlar, iqtisodiy samaradorlik va ijtimoiy tenglik meyorlarini ta’minlashdan iboratdir.
1-chizma
Jamiyatdagi davlatning iqtisodiy rolining tashkiliy chizmasi

Ana shunday davlatlaming jamiyatdagi ijtimoiy iqtisodiy rolini amalga oshirishi uchun yirik miqdordagi moliyaviy resurslarga ehtiyoj sezadi va bunday moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan samarali foydalanish jarayoni davlat moliyasini mazmunini anglatadi.
Davlat moliyasi davlatning iqtisodiy, ijtimoiy ya siyosiy funksiyalarini bajarishi uchun zaruriy pul mablag’lari bilan ta’minlashga yo‘naltirilgan nmmlakatning moliya tizimini muhim bug’inidir. O'zinig iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra davlat moliyasi ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi jarayonida davlat ihtiyorida pul fondlarini shakllantirish va mazkur davlatning pul fondlaridan kengaytrilgan takror ishlab chiqarishni rivojlantirish bo’yicha xarajatlarga, jamiyat a’zolarining usib borayotgan ijtimoiy madaniy •sitiyojlarini kondirishga, mudofaa va boshqarish sohalarini moliyaviy ta’minlash oo'yicha ehtiyojlarni kondirishga ishlatish bilan bog’Iiq makroiqtisodiy munosabatlar tizimidir. Davlat moliyasining o‘ziga xos xususiyati shu bilan beigilanadiki unda qatnashuvchi subyekt sifatida davlatning o‘zi maydonga chikadi. Davlat moliyasining iqtisodiy mohiyati turli tuman talqin qilinadigan bo‘lib, uning tarkibida alohida o‘zaro bog’liq bug’inlar mavjud bo’lib, ulaming har bin o’ziga xos iunksiyalami bajaradi. Davlat moliyasining tarkibiga quyidagilar kiritiladi: Davlat boshqaruvning turli darajalarida shakllantiriladigan byudjet munosabatlari, by* djetdan tashqari fondlar, davlat krediti munosabatlari, davlat korxonalari mciiyasi. Yuqorida sanab o‘tilgan davlat moliyasi bug’inlarmmg funktsional vazifalari yotdamida davlat iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlaming keng spektrlariga ta’sir qiladi, ^: • : *4} va hududiy rnuammolami hal qilish imkoniyatlariga ega bo‘ladi.
Davlat moliyasi davlatning umumiy daromadlarini shakllantirish va davlat xa-ajatlari yo‘nalishi o‘z ichiga oluvchi qiymat taqsimot munosabatlarini o‘zida aks ettiradi.
Agar mamlakat miqyosidagi ijtimoiy iqtisodiy jarayonlami boshqarish •aarajasiga asoslangan holda davlat moliyasini guruhlanishida davlatlaming siyosiy i uziJishi va davlat boshqaruvi asosiy omil hisoblanadi. Chunonchi, mamlakatlaming :..yosiy tuzilishi va boshqaruv tuzilmasi nuqtai nazaridan federativ, konfederativ ’a unitar kabi turlarga ajratishimiz mumkin.
Taniqli rossiyalik moliyachi V.Rodionovaning fikricha Federativ mamlakatlaida davlat moliyasi ijtimoiy iqtisodiy jarayonlami davlat tomonidan boshqarish carajasi nuqtai nazaridan 3 asosiy bo‘g‘inga: Federal moliya, federatsiya subyektlari moiiyasi va mahalliy moliyaga bo‘Iinishini ta’kidlaydi¹⁴.
Unitar mamlakatlarda yaxlit davlat boshqaruvi tizimi shakllantirilgan bo‘lib л vlat moliyasi ijtimoiy iqtisodiy jarayonlami davlat boshqaruv darajasi nuqtai . azaridan 2 turga ya’ni markaziy moliya va Mahalliy moliyaga bo'linadi. O'zbekiston ''.■■spiiblikasi davlat moliyasi yuqorida aytib o‘tilgan sifat belgilariga ko‘ra ham 2 ^; n ga ya’ni markaziy moliya va mahalliy moliyaga bo’linadi. Markaziy moliya Respublika vudjeti, byudjetdan tashqari fondlar, davlat krediti va markaziy hukumat 'myoridagi davlat korxonalari moliyasini o‘z ichiga oladi. Mahalliy moliyaning a^feaziy bug’inini mahalliy byudjetlar tashkil qiladi. Mahalliy byudjetlar mahalliy okirniyat organlarinig boshqaruv vakolatlari darajasida ehtiyoj sezuvchi
¹ I'oyioHOBa 8. Финансы. M: Финансыи статистика, 1995 .237 с.
74
markazlashtirilgan moliyaviy resurslami jalb qilish biian bog'liq imperativ pul munosabatlari tizimi hisoblanadi. Mahalliy kredit munosabatlari hozircha Respublikamizda shakllantirilgani yo‘q. Buning asosiy sabablaridan bin O'ztoekiston Respublikasi «Byudjet tizimi to‘g‘risida»gi Qonunning 24 moddasiga muvofiq¹⁵ mahalliy byudjetlar kamomad biian ijro qilinishi mumkin emas va ularning kamomadlari Respublika byudjetidan ajratiladigan moliyaviy yordam usullari vositasida qopianadi. Umuman, markaziy va Mahalliy hokimiyat organlarining jamiyatdagi bir butun ijtimoiy iqtisodiy jarayonlami boshqarishdagi vakolatlariga asoslangan holda ular byudjet usulida moliyaviy resurslar shakllantiriladi.
Byudjet munosabatlari yordamida moliyaviy usulda qayta taqsimlash natijasida milliy daromadning sezilarli qismi jamlanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, markaziy va mahalliy hokimiyat organlari faoliyatining moliyaviy bazasi davlat byudjeti hisoblanadi.
Byudjet iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Chunki uning moddiy asosi ijtimoiy ishlab chiqarish natijasida olinadigan pul daromadlari hisoblanadi. Shuning uchun ham har qanday mamlakatda byudjet munosabatlarini tashkil qilish jarayonida ishlab chiqarish manfaatlari hisobga olinishi lozim.
Byudjet vositasida davlat iqtisodiyotga faol ta’sir qilish imkoniyatlariga ega bo‘ladi. Chunki byudjet vositasida iqtisodiyotning yirik miqdordagi pul resurslari tarmoqlarva hududlar o'rtasida qayta taqsimlanadi. Demak, byudjet daromadlarmi shakllantirish va ulaidan ijtimoiy ehtiyojlar uchun foydalanish jarayonida davlatning bare ha tarmoq va sohalaridagi pul daromadlari va jamg'armalami tartibga soladi, mamlakatlaming turli hududlaridagi iqtisodiy potentsial, investitsion faollikni va barqaror iqtisodiy o'sishni ta’minlash biian bog'liq hududiy muammolarni hal qilish imkoniyatlariga ega bo'ladi.
Yuqoridagilar umumlashtiigan holda davlat moliyasining tarkibiy qismi sifatida davlat byudjeti 4ta asosiy sifat belgilari biian tavsiflanadi:
Byudjet davlat qo'lida milliy daromadni bir qismini jamlash va ijtimoiy ehtiyojlar uchun undan foydalanish biian bog'liq qayta taqsimlash munosabatlarining alohida iqtisodiy shakli hisoblanadi.
Byudjet munosabatlari moliyaviy munosabatlaming o'ziga xos shakli sifatida imperativ harakteiga ega bo'lgan pul munosabatlari hisoblanadi.
Byudjet orqali milliy daromadni ijtimoiy ishlab chiqarishning muhim sohalari o'rtasida, iqtisodiyot tarmoqlari ichida, ijtimoiy faoliyat sohalari o'rtasida, mamlakat hududlari o'rtasida qayta taqsimlash amalga oshiriladi.
Byudjetning taqsimlash sohasi davlat moliyasida muhim rol o'ynaydi.
Demak, byudjetning iqtisodiy mohiyati nuqtai nazaridan mustaqil iqtisodiy kategoriya sifatida ko'rib o'tiladigan bo'lsa, davlatning moliyaviy asosini qonuniy o'matilishi nuqtai nazaridan esa byudjet davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida ko'rib chiqiladi.
O'zining jamiyat taraqqiyotidagi ijtimoiy iqtisodiy fimksiyalariga asoslangan holda byudjetdan tashqari ijtimoiy fondlar davlat moliyasida muhim ahamiyatga egadir.
Davlatning byudjetdan tashqari fondlari asosan ijtimoiy muammolarni hal qilish maqsadida markazlashtirilgan shaklda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida
(Бюджет 1Н311МИ т$дрисцда*го Ўэбскисгон Рст>йликаси Қрнуш!., Т.: 2000 inn 14 декабр, 24 моддя-
75
yaratilgan pul daromadlarini bir qismini ijtimoiy ehtiyojlar yo‘nalishida foydalanish uchun qayta taqsimlash jarayonida shallantiriladigan pul fondidir.
Hozirgi sharoitda mavjud byudjetdan tashqari fondlar o'zlarining shakllanish maqsadlari yo‘naLishida 2 asosiy guruhga ajratiladi:

• 
  Byudjetdan tashqari ijtimoiy fondlar;
  
• 
  Maxsus maqsadli moliyaviy fondlar.
  

Byudjetdan tashqari ijtimoiy fondlar davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda inuhim moliyaviy manba rolini o'ynaydi. Bunday siyosat sifatida kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar berish, qariyalar uchun pensiya tizimini shall antirish, ko'p bolali va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam berish, mamlakat miqyosidagi ishsizlikni oldini olish, mehnat resurslari hududlar o'rtasida migratsiyasini qo'shimcha ishchi o‘rinlarini yaratish hisobiga barqarorlashtirish kabi ijtimoiy manfaatlarni hisobga olgan holda tashkil qilingan.
Iqtisodchi L.A. Drabozinaning ta’kidlashicha «Byudjetdan tashqari fondlar - aholining alohida ijtimoiy guruhlari foydasiga milliy daromadni qayta taqsimlash usulidir»'⁶. Davlat o’zining ijtimoiy funksiyasini amalga oshirishda byudjetdan tashqari ijtimoiy fondlardan faol foydalanadi. Davlat moliyasini muhim bug’ini sifatida byudjetdan tashqari fondlami shakllanishi davlatning yagona markaziy fondi byudjetni shakllanishi bilan maxsus fondlar shaklida paydo bo’lgan.
Ma’lum davrlar mobaynida turh tuman maxsus fondlaming ko’pligi natijasida bir fondlarda moliyaviy resurslaming ortiqchaligi va ayrim fondlatda moliyaviy resurslami kamomadi holatlari bilan bog’liq moliyaviy noqulayliklar vujudga kelgan. Ulami boshqarish uchun qo’shimcha resurslar talab qilinib, shuning asosida aksariyat fondlaming biriashtirilishi va yaxlitlanishi natijasida davlatlaming qonun chiqaruvchi organlari tomonidan tasdiqlanadigan yagona davlat byudjeti fondiga asos solingan.
Hozirgi zamon davlat moliya tizimida davlat byudjetining rolini o‘sib borishi bilan birgalikda byudjetdan tashqari fondlami shakllantirishga etij o‘sib bormoqda. Bunday fondlaming miqdorlarini ко‘pa у is hi qator sabablar bilan belgilanib ular quyidagilardir:
Davlat hokimiyati organlarining xo'jalik hayotiga aralashuvi uchun qo‘shimcha moliyaviy resurslatga ehtiyoj sezadi va nobarqaror iqtisodiyot sharoitida tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirish maqsadida shakllantiriladi.
Davlat byudjetidan avtonom ravishda faoliyat yurituvchi mazkur fondlar davlat tomonidan alohida e’tibor talab qiluvchi alohida muhim vazifalami yechishga qaratilgan. Aynan aniq maqsadli foydalanishdagi byudjetdan tashqari fondlami shakllanishi samarali davlat moliyaviy nazorat tizimlarini ta’minlaydi.
Davlat moliyasining muhim bug'inlaridan biii davlat krediti munosabatlari bo‘lib davlat krediti - korxona, tashkilot, aholi va boshqa davlatlaming vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun jalb qilish bilan bog‘liq pul munosabatlaridir. Davlat kreditining davlat moliyasini muhim bug'ini sifatida ko'rilishiga asos davlat krediti munosabatlari vositasida yirik rniqdordagi pul mablag‘lari davlat manfaatlari uchun yoki davlat tadbirlarini moliyalashtirish uchun zaruriy moliyaviy resurslami shakllantirish bilan bog'liq munosabatlarligi hisoblanadi.
¹⁶ Дробозина Л. Финансы. M.: ЮНИТИ, 2003, 305 с.
76

2. 
   Davlat moliyasining nazariy asoslari va konsepsiyalari
   

Jamiyatning rivojlanishini turli bosqichlarida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish bilan bogiiq iqtisodiy munosabatlami urganuvchi moliya fani turli davrlardagi iqtisodchi olimlaming tadqiqotlari ta’siri ostida shakllanib bordi. Ular tomonidan yaratilgan moliyaviy g‘oyalar, nazariyalar jamiyatning real ehtiyojlari bilan tekshirilib borildi va voqelikni real mohiyatini aks etirib berish imkoniyatiga ega bo'lganligi, jamiyat hamda aholi uchun aniq amaliy tavsiyalarga ega bo'lishi natijasida moliya fan sifatida tan olindi. Shu bilan bog'liq holda moliya sohasida ilrniy bilimlami shakllantiruvchi moliyaviy kategoriyalaming (davlat xarajatlari, davlat daromadlari, soliqlar, kredit, byudjet<«-.) nazariy asoslarini urganish zarurdir.
Har qanday davlat laming amalga oshiradigan moliyaviy siyosati va moliyaviy qonunchiligi asosida iqtisodchi olimlar tomonidan ishlab chiqilgan moliyaning nazariy asoslari va konsepsiyalari yotadi.
Iqtisodiy tizimning bozor munosabatlari asosidagi rivojlanishining har qanday iqtisodiy nazariyalarda moliyaviy konsepsiyalar muhim o'ringa egadir.
Davlat xarajatlari, soliqlar, kredit, byudjetni iqtisodiyotga ta’sir qilishining nazariy asoslarini zamonaviy talqinlari dastlab mumtoz iqtisod nazariyasi asoschilari U.Petti, A.Smit, D.Rikardo, P.Buagilber kabilaming ilmiy ishlarida yoritib berilgan.
Moliyaviy fanlarning asoschisi, A.Smit o‘zining fundamental izlanishi hisoblanuvchi «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari» deb nomlanuvchi adabiyotida davlat moliyasining mohiyati haqida alohida tushunchalarini berdi.
L ning ta’kidlashicha «ishlab chiqaruvchi mehnat - bu kapitalga bevosita almashinuvchi mehnatdir, noishlab chiqaruvchi mehnat - daromadga yoki foyda va ish haqiga almashinadi»¹⁷ - deb ta’kidlaydi. Mazkur nazariy xulosadan kelib chiqqan holda A.Smit moliyaviy kategoriyalarga (davlatning daromadlari va xarajatlariga) tavsif bergan. U soliqlar vositasida olingan barcha davlat daromadlari noishlab chiqarish yo'nalishlarida xarajat qilinishini isbotladi. Shuning uchun ham davlat xarajatlari kapitallar jamg‘arilishi va milliy daromadni o‘sish imkoniyatlarini qisqartiradi. A Smit, shakllantirilgan qiymatni noishlab chiqarish sohasiga xarajat qilishga olib keluvchi davlat xarajatlarini qisqartirish lozimligini va bunday xarajatlar ishlab chiqarishni rivojlanishini qisqarishiga olib keladi - degan xulosaga keldi.
Mumtoz iqtisodiy nazariya asoschilarining moliyaviy kontseptsiyasini bosh postulati - kapitallar jamg‘arilishi uchun zaruriy iqtisodiy shart sharoitlar yaratilishi lozim
A.Smit davlat daromadlarini shakllantirishning soliqli usulini nazariy asoslarini shakllantiidi. Soliqqatortish printsiplarini ishlab chiqdi. lining fikricha istemol tovarlariga egri soliqlar ulaming narxini o'sishiga olib keladi. Natijada ishlab chiqarishdagi muomala xarajatlarining o‘sishiga va oqibatda ulami sotishning qisqarishi hamda iste’molning qisqarishiga olib keladi.
Shuningdek, A. Smitning soliq konsepsiyasi bir maqsadga bo'ysunadi ya’ni kapitallar jamg‘arilishini rag‘batlantirish va ishlab chiqarish rivojlantirishni tezlashtirish masalalarini qamrab oladi.
¹⁷ Дробозина Л. Финансы. M: ЮНИТИ, 2003.
77
Mumtoz iqtisodchi, D.Rikardo ham mehnat qiymati nazariyasidan kelib chiqqan holda har qanday soliqlar kapitalga yoki daromadga ta’sir qilishini ta’kidlaydi. Agar soliqlar kapitaldan olinsa ishlab chiqarishni ta’minlash uchun rno’lljallangan fond kamayadi. Daromaddan soliq to'lansa, kapitallami jamg‘arilishi qisqaradi yoki soliq tulovchining iste’moli qisqarishini ta’kidlaydi.
Mazkur ikki iqtisodchining fikricha, soliqqa tortish va davlat xarajatlarining о'sis hi xalq iste’molining pasayishiga va oxir oqibatda bu ishlab chiqarishda o‘z aksini topishini takidlaydilar. Shuning uchun hukumatning asosiy vazifasi kapitallar juing’arilishini rag'batlantirish bo'lishi lozimligini ilgari surdilar.
Mumtoz iqtisodiyot asoschilari davlat moliyasiga nisbatan iqtisodiy siesatning rasmiy konsepsiyalarini aniqlaydi. XVII va XIX asr ilg'or mamlakatlarning moliyaviy siesati davlatning mamlakat xo‘jalik hayotiga aralashuvini qisqartirishini o‘zida aks ettiradi. Bunday siyosat hozirgi kundagi o‘tish davrini boshdan ! echirayotgan 0‘zbekiston milliy iqtisodiyotining moliyaviy siyosatini iqtisodni crkinlashtirish jarayonidagi asosiy vazifalariga muvofiq keladi.
ingliz iqtisodchisi Jon Styuard Mill mamlakatdagi ijtimoiy ziddiyatlami susaytirish maqsadida daromadlami taqsimlash sohasida o'zgartirishni amalga -shnish lozimligi haqidagi taklifni ilgari suradi. Boylikni teng taqsimlash uchun oqilana soliq tizimining yangi prinsiplarini ishlab chiqdi va mazkur iqtisodchi birinchilarqatorida daromadni soliqqa tortishda soliqqa tortilmaydigan minimumni 1 iritish g'oyasi ilgari surdi va mazkur minimum yashash uchun zaruriy bo'lgan daromadga teng bulish kerakligini takidlaydi. J.S.Mill «Xizmatlaming soliq navariyasi¹¹ * ni ishlab chiqib unga muvofiq har qanday odam davlatning qo'llab ji'watlashi natijasida olgan daromadidan bir qismini soliq sifatida to‘lashi

4. 
   rimligini takidlaydi. U soliqlami davlat xarajatlari bilan mustahkam bog‘liqligini adq;q qildi.
   

Mazkur nazariyalami keyinchalik Shved iqtisodchilari K. Viksel, V. E. Lindal .i.azkur nazariyalami rivojlantirdilar. Hozirgi vaqtda bu nazariya amerikalik ;t!sodchi P. Samuelson qarashlarini shakllanishiga ta’sir qildi va uning fikricha ■iiqkrning o’sishi davlat xizmatlariga ehtiyojlaming o'sishi bilan birgalikda borishi .mr deb takidlaydi.
Kichik tovar xo’jaligini himoya qilish bo’yicha Shvetsariya iqtisodchisi Jak smondining takidlashicha rivojlangan mamlakatlarning moliyaviy siyosati tanqid iinadi. Ayniqsa uning qarashlarida proteksionizm siyosatini salbiy oqibatlari o‘z s iui topgan. Uning takidlashicha, bunday siyosat millatning rivojlanishi uchun

1. 
   uii deb hisoblaydi. J.Sismondi mamlakat iqtisodiyotidagi katta rol uynovchi sib boruvchi yirik kapitallar mazmunini to‘g‘ri baholay olmadi.
   

Yangi tarixiy maktab konsepsiyalari G.Shmoller, M.Veber, A. Vagner va bqalar tomonidan shakllantirilgan. Davlat moliyasi tadqiqotlari AVagneming r;nishlarida ko'proq mavjud bo‘lib, u davlat yordamida kapitallar sg’arilishining moliyaviy imkoniyatlarini tadqiq qilgan. Davlat faoliyatining a’tnuriy, ijtimoiy madaniy va investitsion» kengayish yo’nalishi bo’yicha M. ;ner soliqqatortishning to’qqiztaprintsipini ishlab chiqdi vaguruhladi.
.’iwda xizmatiar sifatida davlatning turli xil kuzga koVinmaydigan ijtimoiy xizmatlari uchun r^adigan soliqlar ko‘zda tutitadi.
Umuman olganda, yangi tarixiy maktab namoyondalari A.Smit tomonidaa ishlab chiqilgan prinsiplami to'ldirdilar.Mumtoz iqtisodchilar nazariy qarashiarida iigari suigan holda A. Vagner hisoblaydiki, moliya - davlat tomonidan mamlakatdagi daromadlar va boyliklarning haqqoniy taqsimlanishiga erishish uchun moliyadan foydalanish mumkinligini takidlaydi.

19. 
    asrning o'rtalaridan to oxirigacha davlat moliyasi fani marksistik ta’limot ta’siri ostida bo'ldi. Davlat moliyasiga bag‘ishlangan katta maxsus ishlar ularda mavjud emas, ammo usha davming ilg'or mamlakatlaridagi davlat moliyasi muammolari ularning asosiy adabiyotlarida («Kritika politicheskoy ekonomii», «Kapital») urganilgan.
    

Kapitallaming birlamchi jamg'arilish usullarini tadqiq qilishda K. Marks birinchi navbatda davlat xarajatlari, davlat krediti va soliq tizimi kabi moliyaviy usullari vositasi yordamida yondashgan. Aynan mazkur moliyaviy usullar kapitallar jamg'arilishini tez o‘sishini ta’minlaydi deb takidlaydi.
K.Marks davlat byudjeti mohiyatini tahlil qilish bilan takidlaydiki, byudjetning asosiy masalasi daromadlar va xarajatlar qismlarining o'zaro munosabatlari va byudjet ortiqchaligi yoki kamomadi hisoblanishini takidlaydi. Aynan kamomad sotiqqa tortishning qisqarishini yoki ko‘payshini takidlaydi.
K.Marks va F.Engelsning ta’limotlarida moliyaviy nuqtai nazaridan davlat daromadlarini shakllantirishning moliyaviy usuli hisoblangan soliqlar mehnatkashlami ekspluatatsiya qil is lining ko‘shimcha quroli degan bir tomonlama stixiyali karashlardan iborat edi. Uning fikrlarida davlatni jamiyatning siyosiy instituti sifatidagi funksiyalarini bajarish uchun zaruriy pul mablag‘lari resurslaming manbai usha davrdagi xo'jalik mexanizmi sharoitida soliqlar bo'lishini tan olinmagan.

19. 
    asrning birinchi yarmida vujudga kelgan jahon iqtisodiy inqirozi ingliz iqtisodchisi J.M.Keyns nazariyasi asosidagi o‘zining samaraU yechimiga ega boidi. J.Keynsning ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmiga bo‘lgan ehtiyojni qo'llab quwatlovchi nazariyasi yangi moliyaviy konsepsiyalami shakllanishiga va moliyaviy siyosatni ishlab chiqishga chukur ta’sirini o‘tkazdi. J. Keyns kontsetsiyasining asosida «Samarali talab»¹⁹ g‘oyasi yotadi. Keyns o'zining nazariyasida mamlakat kuchli iqtisodiy inqiroz bilan bog‘liq nobarqaror rivojlanish sharoitida davlatning aralashuvi zarurligini asoslaydi. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvini asosiy instrumenti sifatida moliyaviy kategoriyalardan foydalanishni, birinchi navbatda davlat xarajatlaridan foydalanish lozimligi g‘oyasini iigari suradi. Soliqlar va davlat zayomlarini o'sishi hisobiga davlat xarajatlarining o'sishi «samarali talab»ga erishishning muhim olimi hisoblanadi deb ta’kidlaydi. Iqtisodchining ta’kidlashicha, soliqlar va zayomlar hisobiga davlat xarajatlarinig o'sishi tadbirkorlik faoliyatini jonlantirishga va milliy daromadni o'sishiga, ishsizlikni oldini olishga olib keladi deb ta’kidlaydi. Bu maqsadlarga erishish uchun davlat nafaqat o'zining xarajatlarini ko'paytirish lozim, balki shaxsiy va investitsiya iste’moliga ta’sir qilishi lozim deb ta’kidlaydi.
    

J. Keyns soliqlaiga va ulaxni odamtarning is’te’molini ko'paytirish ishtiyoqlariga muvofiq «psixologik qonun» asosidagi ta’siriga alohida ahamiyat bergan. Davlat bu
¹⁹ Кейнс Ж.М. Общая теория занятности, процента и денег. М: Финансы и статистика, !996.
79
qonunni salbiy oqibatlariga qarshi tadbirlar ishlab chiqishi va soliq tushumlari, davlat zayomlari hisobiga davlat xarajatlarini o'stirib yetishmayotgan talabni qoplashi yoki turli usullar vositasida xususiy investitsiyalami rag'batlantirishi lozixn. Uning formulas! quyidagicha: