Xa. Qurbonoy, M. J. Bauetdinov

0‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotga soliq yukl darajaslnlng dlnamikasi (foiz hisobida)

	Ko'rsatkichbr	2000	2001	2002	2003	2004
	YalM	100	100	100	100	100
2	YalMga nisbatan byudjet daromadlarining soligi	28,5	26,1	25,2	24^	22,5
3.	YalMga nisbatan byudjetidan tashqari fondlar daromadlarining saknog'i	9,3	9,0	8,9	6?	8,4
5.	YalM, mlrd.so'm	3194,5	4868,4	7469,3	9664,1	12189,5

Manba: O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotlari

9. l.-diagramma
Davlat byudjeti daromadlarining yalpi ichki mahsulotga nisbati dlaamikasi


2000 yil 2001 yil 2002 yil 2003 yi) 2004 yil Yillar
■ Davlat byudjeti daromadlari

Keltirilgan diagrammani tahlil qiladigan bo‘lsak, iqtisodiyotga soliq yuki 2000 yilda 28,5%ni, 2001 yitda 26,Ini, 2002 yilda 25,2%ni, 2003 yilda 24,2% ni tashkil etgan bo‘lsa, 2004 yilda esa ushbu ko'rsatkich 22,5% ni tashkil qilgan. Albatta, 5 yil davomida davlat byudjeti daromadlarining yalpi ichki mahsulotga nisbatini 28,5% dan 22,5% gacha, ya’ni 5%ga kamayishi nimalar hisobiga amalga oshirildi, bu borada qanaqangi ishlar amalga oshirildi, bu holat ijobiymi yoki salbiymi?- legan savollami tug'dirishi tabiiy. Ushbu qo'yilgan savollaxga quyida javob berishga harakat qilamiz.

Soliqlar o‘zining iqtisodiy mazmuni, soliq tulovchilaming moliyaviy xo‘jalik faoliyatiga ta’siri va byudjetning daromadlar tarkibini shakllantirish kabi bir qator sifat belgilariga qarab turkumlanadi. Ulami byudjet daromallari tarkibidagi salmog‘i har xil bo‘Iib, yillar mobaynidagi o'zgarish tendentsiyasi davlatning amaldagi fiskal siyosatiga bog'liqdir.
87
Tahlil qilinayotgan yillar mobaynida soliqlaming byudjet daromadlaridagi tarkibiy salmog'ini quyidagi jadval ma’lumotlari asosida tahlil qilamiz.

2. 
   -jadval
   

O'zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti daromadlari
(foiz hisobida)

KD^4rsa(kichliU’	2000 yil		2001 yil			2002 yU			2003 yd			2004 yil
	Jani daramadg; nisbatan	YalMga nsbatan		Jani dararedga nisbatai	YalMga rnsbatn		Jani darorradg ankbatan	YalMga nsbsem		Jani dannvdgj amsbatar	YalMga nisbatan	Jani dacrredg anisbatar	YalMga nisbatai
Yalpi ichki mahsulot, (YalM)		100,0			100,0			100,0			100,0		100,0
Davlat byudjeti daromadUri, jami	100,0	28,5		100,0	26,1		100,0	25,2		100,0	24,2	100,0	22,5
shu jumladan:
1. Bevosita sobqlar, jam»	26,1	7,5		28,2	7,4		27,1	6,8		26,3	6,4	27,2	6.0
2. Bilvosita sobqlar, jani	45,5	16,0		52,4	13,5		54,6	13,8		57,8	14,0	58,5	13,8
3. Resurs to‘k>vlari va mulksotig‘i	9,8	2,8		7,3	2,4		7,5	1,9		9,5	2.3	9,9	2,6
4. IjtinDiy infiatuzilmani rivojlantirish va obodonlashtirish uchun soliq	1	0,3		2,8	03		2,1	0,5		1,7	0,4	1,7	0,4
5. Boshqa daromadlar va soliqsiz tushumlar	17	1,9		9,9	2,4		8,7	2,2		4,6	и	2,6	0.9

Manba: 0‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotiari

Keltirib o‘tilgan jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, bevosita soliqlaming YalMdagi ulushi 2000 yilda 7,5%ga, 2001 yilda 7,4%ga, 2002 yilda 6,8%ga, 2003 yilda 6,4%ga, 2004 yilda 6,0% ga teng boigan. Bevosita soliqlaming YalMdagi ulushining qisqarib borishi shunday xulosaga olib keladiki, aholi va koixonalar daromadidan undiriladigan soliqlaming kamayib bormoqda. Bu albatta islohotlami tahlil qilinayotgan davridagi strategik yo'nalishini amaldagi ijrosining natijasi hisoblanadi. Bunda, soliq yukining ishlab chiqaruvchilarga nisbatan kamaytirish, soliq toiashdan bo'shagan aholi jamg‘armalari va korxonalar pul daromadlarini ko‘paytirish hisobiga ularni investitsion faoliyatni moliyalashtirishning istiqbolli manbalariga aylantirish hisoblanadi.

Bilvosita soliqlaming YalMdagi ulushi esa 2000 yilda 45,5%ni, 2001 yilda 52,4%ni, 2002 yilda 13,8%ni, 2003 yilda 14,0%ni, 2004 yilda 13,8%ni tashkil qilgan. Bilvosita soliqlaming o'zgarish tendentsiyasi bevosita soliqlatga teskari boimoqda. Buning asosiy sababi soliq yukining tahlil qilinayotgan yillar mobaynida real ishlab chiqarishdan iste’molga o‘tayotganligini tasdiqlaydi.
Resurs soliqlari va mol mulk solig'ining YalMdagi salmog‘i ortib bormoqda. Bu albatta, amaldagi soliq siyosatida resurslardan olinadigan soliqlaming mavjud milliy boylig'imiz hisoblanuvchi tabiiy resurslar va mol mulkdan samarali foydalanishda tartibga soluvchilik rolini oshirishga qaratilgan islohotlar bilan asoslanadi.
Quyida biz diagramma orqali soliqlaming byudjet daromadidagi ulushining yillar mobaynidagi o‘zgarish dinamikasini ko'rishimiz mumkin.

2. 
   -diagramma
   

D

2002 yU 2003 yil : 2004 yil
SI- Bevesfea |LMvit□J.Resen ttBqlari ve male jofigl q4. Ijtemejy fefrit«x«h»*atmоjbttttmh teiig'i
|S. BMkqa d№»n«iiUf

aviat byudjeti daromadlari turiarining umumiy daromadlar
tarkibidagi ulushi dinamikasi
Diagramma ma’lumotlari asosida tahlil qiladigan bo‘lsak, byudjet daromadlarining tarkibida bilvosita soliqlaming salmog‘i yuqori boiayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Qariyib byudjet daromadlarining yarmidan ko‘p qismi(58,5) egri soliq lar hisobiga shakllanmoqda.
Yuqorida tahlil qilganimizdek, bevosita soliqlaming YalMga nisbatan ulushining kamayayotganligi qaramasdan, byudjet daromadlari tarkibida ulaming salmog‘i sezilarli miqdomi tashkil qilmoqda. Bu albatta soliqqa tortish nazariyasidagi A. Laffer konsepsiyasiga binoan soliq stavkalkarining pasayishi hisobiga soliq yukining kamayishi bilan birga soliq tushumlarining miqdor ko‘rsatkichlarini
ortayotganligidan dalolat beradi. To‘g‘ri soliqlar buyicha soliq yukining qisqarishi natijasida, iqtisodiyotdagi tadbirkorlik, ishlab chiqarish rivojlanmoqda va YalMdagi ishlab chiqarish salmog'ining o'sishi hisobiga byudjet daromadlarmi shakUantirishda bilvosita soliqlarning salmog'ini pasaymaganligini ko'zatishimiz mumkin.

2. 
   -jadval