X. Zayniddinov, S. O‘rinboyev, À. Beletskiy

2.1.3- rasm. NetWare da RIP pakåtining fîrmati
Pakåt turi maydînida kîd bo‘ladi. Àgarda kîd 0õ0001 bo‘lsa, bu so‘rîv va 0õ0002 bo‘lsa, javîb bo‘ladi. Tarmîq adråsi maydîniga agarda u so‘rîv bo‘lsa, bålgilangan jîyning tarmîqdagi adråsi yoziladi. Àgarda maydînga 0xff ff ff ff kîdi yozilgan bo‘lsa, bu so‘rîv barcha ma’lum tarmîqlarga tågishli bo‘ladi. Maqsadgacha qadamlar sîni maydîni yagîna pakåtlar — javîblar hîlatida mazmunga ega bo‘ladi. Bunday hîllarda bu yårga barcha pakåt bålgilangan tarmîqqa yåtib bîrguniga qadar yo‘l bo‘ylab o‘tishi kårak bo‘lgan marshrut- lar sîni bo‘ladi. Tiklardagi vaqt maydînining bir tiki 1/18 såkundga tång. Chiquvchi marshrutizatsiya prîtîkîli AppleTalk (RTMP) tarmîg‘ida ishlatiladi. Novell da tar- mîqlararî marshrutizatsiya uchun NLSP g‘oyasi OSI va IP tarmîqlari uchun yaratilgan IS-IS (intermediate system – to-intermediate system) prîtîkîliga asîslangan. NLSP da qiymatlar qî‘lda kiritiladi. NLSP marshrutizatîrlari eng qulay yåchimni tîpish (yo‘lni) uchun tarmîq kartasini to‘liqligicha saqlaydi.
SAP (service advertising protocol) barcha sårvårlardan aõbîrît îlish uchun xizmat qiladi va quyidagi so‘rîv va funk- siyalarni qî‘llab-quvvatlaydi:

• 
  SAP sårvisiga so‘rîv;
  
• 
  Sårvårni î‘chirilishi haqida ma’lum qilinadi;
  
• 
  Javîblar va bîshqa narsalar mînitîringi.
  

Har bir NetWare nîmår va nîmga ega bo‘ladi. Sårvår nîmåri va uning nîmi bunday îbyåktning ma’lumîtlar îmbîrida saqlanadi. SAP — sårvis so‘rîv pakåti 2 baytli

39

pakåt turidan va 2 baytli sårvår turidan ibîrat. Pakåt turi maydîni pakåt sårvisning umumiy so‘rîvi (kîd=Îõ0003) yoki yaqin bo‘lgan xizmatlar so‘rîvini (kîd=Îõ0001) aniqlab båradi. Bu so‘rîvlar/javîblar sårvårlar ro‘yõatini tuzishga xizmat qiladi. Sårvår turi maydînida mumkin bo‘lgan xizmat kîdlari, sårvis nîmlari maydîniga ega sårvår adråsining ushbu sårvår uchun nîyob xizmatlar nîmi kiritiladi(maydîn uzunligi 2.1.5-rasmda N ga tång). Tarmîq adråsi maydîni sårvår adråsini idåntifikatsiya qiluvchi 4 baytli raqamni o‘zida aks ettiradi. Elåmånt adråsi maydîni sårvårning tar- mîqdagi adråsini bildiradi. NetWare xizmati 0õ00.00.00.00.00.01 adråsini ko‘rsatadi. Bog‘lanuvchining diskriptîri maydîni bog‘lanuvchining kîdini, ya’ni sårvårda fîydalaniladigan kîdni bildiradi. Îõirgi maydîn – sårvårgacha bo‘lgan qadamlar sîni (tranzit tarmîqlar sîni), sårvår va kliyånt o‘rtasidagi marshrutizatîrlar sînini bildira- di. Sårvårni tarmîqda î‘chirayotganda u barchaga ma’lum hîlda «sårvår tî‘õtadi» — SAP õabarini jo‘natishi kårak. Õabarda sårvår kîdi va uning to‘liq nîmi jîylashgan bo‘ladi.

SPX PRÎTÎKÎLI

SPX (Sequence Packet Exchange) va uning takîmil- lashtirilgan mîdifikatsiyasi ISO mîdåmidagi 7 sathli tran- spîrt prîtîkîlini o‘zida aks ettirgan. Bu prîtîkîl pakåtlarni ishînchli yåtkazadi (uzîqrîq analîgi TCP). Pakåtni yî‘qîtish yoki xatîlik yuz bårsa, pakåt qaytadan jo‘natiladi. Qaytarishlar sîni dastur tîmînidan båriladi. SPX prîtîkîlida barchaga ma’lum bî‘lgan multitasking — adråslash ko‘rilmagan. Qachînki shårigi (partnyor) alîqani tî‘õtatsa SPX da bu hîlat bålgilanadi. SPX pakåtlari IPX pakåtida yig‘iladi. Buning uchun IPX ning pakåt turi maydînida

5. 
   kîdi yoziladi. 30 bayt IPX pakåtining sarlavhasini qo‘shgan hîlda SPX pakåtining sarlavhasi har dîim 42 bayt- ni tashkil etadi.
   

Bog‘lanishlarni bîshqarish maydîni pakåtni siståmali yoki amaliy ekanligini aniqlab båradi. Bu maydîn virtual kanalda ma’lumîtlar îqimini bîshqarish uchun qî‘llaniladigan SPX va SP XII bir bitli bayrîqlardan tashkil tîpadi.
40

IPX paketining sarlavhasi (30 bayt)
Bog‘lanishlarni bîshqarish	Ma’lumîtlar îqimining turi
Jo‘natuvchining idåntifikatîri
Adres idåntifikatîri
Ketma-ket raqam
îlinganligini tasdiqlîvchi raqam
Buferlar soni

2.1.4-rasm. SPX pakåti sarlavhasi fîrmati

0õ01 XHD

0õ02 RES1
0õ04 NEG
0õ08 SPX 2
0õ10 ÅÎM
0õ20 ATN
0õ40 ÀSK

0õ80 SYS

Sarlavhani kångaytirish uchun zaxiraga îlingan SPX II.

Qiymati nîlga tång bo‘lgan aniqlanmagan may- dîn.
SPX II (SIZ) so‘rîv/javîb o‘lchamini tasdiqlay- di, SPX uchun esa nîlga tång bo‘lishi kårak.
SPX II pakåtining turi, SPX uchun esa nîlga tång bo‘lishi kårak.
Yakuniy aõbîrîtning chiqishi uchun (end-of- message) SPX kliyånti o‘rnatiladi.
(Attention) maõsus so‘rîvlar (SPX qî‘llab- quvvatlanmaydigan) uchun zaxiraga îlingan.
Pakåt îlinganligini tasdiqlîvchi so‘rîv uchun o‘rnatiladi. So‘rîvlar va javîblar SPX sathida qayta ishlanadi.
Àgarda pakåt siståmali bo‘lib, tasdiqlash uchun xizmat qilsa o‘rnatiladi. Dastur bunday turdagi pakåtlardan fîydalanmaydi.

41

Ma’lumîtlar îqimining turi maydîni pakåtda jîylashgan ma’lumîtlar turini bildiradi. Bu maydînning qiymatlari quyida sanab o‘tilgan:

0õ00-0õ07 Kliyånt tîmînidan aniqlanadi va dasturda fîy- dalanish mumkin.

0õ80-0õfb Kålajak uchun zaxiraga îlingan. 0õfc SPX II, so‘rîvni tartibli îzîd qilish.
0õfd SPX II, tasdiqlarni tartibli îzîd qilish. 0õfe Yakuniy alîqani (end-of-connecntion)
ko‘rsatadi. Kanal yopilganida îqim turi may- dînida yozilgan ma’lumît kîdi ishtirîk etgan pakåt SPX drayvåri tîmînidan kliyåntga jo‘natiladi.
0õff Àlîqa tugaganligi haqidagi õabar îlinganini tasdiqlash (end-of-connecntion-acknowledg- ment). Bu kîd bilan pakåt bålgilanadi, bu esa yopilganini tasdiqlîvchi bo‘lib hisîblanadi.

Jo‘natuvchi va îluvchi idåntifikatîri maydînida aõbîrît almashinuvida qatnashuvchilarni aniqlîvchi kîd bo‘ladi. Bu esa alîqa o‘rnatilgan daqiqada SPX drayvåri tîmînidan o‘rnatiladi. Bog‘lanish so‘rîvida bu maydînda 0xffff kîd bo‘ladi. Bu may- dîn pakåtlarni dåmultiplåksirlashni ta’minlash uchun õizmat qiladi.

Kåtma-kåt raqam maydîni bir yo‘nalishda jo‘natilgan pakåtlar sînini aniqlab båradi.
Tasdiqlîvchi nîmår maydîni — bu SPX qabul qilib îlishni kutayotgan, kåyingi pakåtning kåtma-kåt raqami.
Bufårlar sîni maydîni stansiyaga mumkin bo‘lgan bufårlar sînini ko‘rsatadi (bufår 0 dan bîshlab raqamlanadi va bitta bufår bitta pakåtni qabul qiladi) va dasturlararî ma’lumîtlar îqimini bîshqarishni tashkil qilish uchun ishlatiladi.
SPX prîtîkîli birinchi pakåtni îlinganligi haqidagi õabarni îlmagunicha kåyingi pakåtni jo‘natmaydi. Quyidagiga e’tibîr bårish kårakki, yåtarli darajada katta bo‘lgan, pakåtlarni o‘tishi- ni ta’minlîvchi tarmîqni uzib-ulîvchi qurilmalar va marshru- tizatîrlardan ibîrat LAN uchun tåõnik darchaga riîya qilmaslik katta xarajatga tushirishi mumkin. Îldindan ko‘rib bo‘lmaydigan

42
alîqaning uzilish hîlatida SPX da «qo‘riqchi it» algîritmi mavjud. Bu algîritm maõsus dasturlarda tuziladi. Àgarda kanal- ning istalgan yo‘nalishidagi birîr-bir trafik qatnashmasa bu das- tur aktiv hîlatiga o‘tadi. Bunday hîllarda dastur maõsus pakåtlarni jo‘nata bîshlaydi va qarshi tîmîndan qîniqarli javîb îlinsa, bu hîlat tî‘õtatiladi. Àgarda partnyor (qarshi tîmîn, shårik) bålgilangan vaqtda (RTT) jo‘natmasa, pakåtlar jo‘natish qaytariladi. Bu hîlatda endi RTT 50% ga îshiriladi. RTT qiymati max-retry-delay kattaligidan îshib kåtmasligi kårak, ya’ni dastur taklif qilgan hîlatda uning qiymati 5 såkundni tashkil etadi. Àgar alîqa tiklanmasa, jo‘natuvchi bålgilangan adråsgacha bîshqa marshrutni qidiradi. Mumkin bo‘lgan uri- nishlar sîni 1—255 (dastur taklif qilgan hîlatda — 10) îraliqda bo‘lishi mumkin.

RTT qiymati vaqt bo‘yicha yaqin marshrutizatîr javîbidan aniqlanadi, îlingan kattalikka esa ayrim kînstantalar qo‘shiladi. Bu esa RTT ning har bir såssiyasi uchun mustaqil ravishda aniqlanadi. Ko‘p vaqtlarda kînstantalar tarmîq administratîri tîmînidan båriladi.
SPX prîtîkîli bir vaqtning o‘zida 100 dan 2000 gacha (das- tur taklif qilgan hîlatda 1000 ga tång) bog‘lanishni amalga îshirish imkînini båradi. SPX prîtîkîli (va tarmîg‘i) kînfi- guratsiya paramåtrlari shell.ctg fayllarida saqlanadi.
1992-yilda SPX—SPX II larning yangi vårsiyalari ishlab chiqiladi. Uning takîmillashuvi katta hajmdagi pakåtlar bilan ishlash imkînini båradi. Àvvalrîq esa uzun SPX pakåtlari bo‘laklarga (fragmånt) ajratilgan va har bir bo‘lak birin-kåtin, ya’ni birinchisi qabul qilib îlinganligi haqidagi õabar îlinganidan kåyin ikkinchisi va h.k. tartibda jo‘natilgan. Bu hîlatni esa birîz samarasiz ekanligini bilish qiyin emas. Standart SPX pakåtlari almashinuvini o‘lchami bo‘yicha amalga îshirish imkînini båradi. Bu hîlatda faqatgina fîydalanilayotgan tarmîq muhitining chågaralaridan chiqmaslik lîzim. Îlaylik Ethernet da SPX II pakåti 1518 bayt uzunlikga ega bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari SPX II darchalar tåõnîlîgiyasidan fîydalanish imkîniyatini yaratdi. Bu tåõnîlîgiya yordamida pakåtlarni qabul qilib îlinganligi haqidagi tasdiqni kutmasdan kåyingi pakåtlarni jo‘natish mumkin bo‘ladi. Darcha o‘lchami ko‘rsatkich raqam maydînidagi (bufår/pakåt) kîd bilan mîs ravishda o‘rnatiladi.

43
Zarur hîllarda administratîr darcha o‘lchamini birdaniga dîimiy qilib bårishi mumkin. SPX II pakåtining fîrmalari SPX dan bir qancha farq qiladi. SPX II da bog‘lanishlarni bîshqarish maydîni uchun mumkin bo‘lgan kîdlar sîni o‘sgan, sarlavhani tasdiqlashga esa yangi maydîn kiritilgan (ikki baytli «tasdiqni kångaytirish» maydîni). Yangi maydîn bufårlar sîni may- dînidan kåyin qo‘shilgan. Àlîqani o‘rnatish algîritmi SPX II va SPX variantlarida bir-biridan farq qiladi, ya’ni jo‘natilayotgan pakåtlar o‘lchamini e’tibîrga îlish zarur.

Bog‘lanishlarni bîshqarish	Ma’lumîtlar îqimining turi (1)
Jo‘natuvchining idåntifikatîri (2)
Adres idåntifikatîri (2)
Ketma-ket raqam (2)
îlinganligini tasdiqlîvchi nomeri (2)
Buferlar soni (2)
Kengaytirilgan tasdiq (2)

2.1.5-rasm. SPX II sarlavhaning fîrmati

Tarmîqni bîshqarish Novell standart prîtîkîl SNAP (Simple Network Management Protocol) va ma’lumîtlar îmbîrini bîshqaruvchi MIB yordamida amalga îshiradi.

2. 
   APPLETALK
   

APPLETALK tarmîg‘i apple computer inc tîmînidan ish- lab chiqilgan. Bu tarmîq Ethernet, Token-Ring, FDDI yoki LocalTalk (applega tågishli bo‘lgan tarmîq) muhitlarida ishlashi mumkin. AppleTalkdagi iõtisîslashgan o‘zining ståk prîtîkîllari tarmîqda ma’lumîtlar îqimini bîshqaradi. Marshrutizatsiya maqsadi uchun AppleTalk mîdifikatsiyalangan IGRP ichki marshrut prîtîkîlidan fîydalaniladi. AppleTalk Ståk prîtîkîl-

44
lari o‘z ichiga quyidagilarni (ståk prîtîkîllarining struktura sõåmasi 2.2.1-rasmda ko‘rsatilgan; bundan tashqari RFC-1378,
-1419, -1504, -1742) îladi:

• 
  Token Talk kanaliga ega bo‘lish prîtîkîli (TLAP — Token talk access protocol);
  
• 
  Ether Talk kanaliga ega bo‘lish prîtîkîli (ELAP — Ether talk access protocol);
  
• 
  Local Talk kanaliga ega bo‘lish praîtîkîli (LLAP — Local talk access protocol);
  
• 
  Dåytîgramamni yåtkazib bårish prîtîkîli (DDP — data- gram delivery protocol);
  
• 
  Marshrut jadvallarni qî‘llab-quvvatlash prîtîkîli (RTMP — routing table maintenance protocol);
  
• 
  Nîmlar bilan ishlîvchi prîtîkîl (NBP — name binding protokol);
  
• 
  Àõbîrît zînasi bilan ishlash uchun prîtîkîl (ZIP — zone information protocol);
  
• 
  Marshrut aõbîrîtlarni muhim darajaga ko‘tarish prîtîkîli (AURP — AppleTalk update routing protocol);
  
• 
  Ma’lumîtlar îqimini bîshqarish prîtîkîli (adsp-apple talk data stream protopol);
  
• 
  Såssiyalar prîtîkîli (ASP — AppleTalk session protocol);
  
• 
  Printårga vaqtinchalik ega bo‘lish prîtîkîli (PAP — printer access protocol);
  
• 
  Îpåratsiyalar(amallar) prîtîkîli (ATP — AppleTalk transaction protocol);
  
• 
  Fayl prîtîkîllari (AFP — AppleTalk filing protocol).
  

2.2.1-rasmda ko‘rinib turibdiki AppleTalk ståk prîtîkîllari to‘liqligicha yåtti sathli OSI bilan mîs tushadi. DDP bog‘lanishga mo‘ljallanmagan, ma’lumîtlarni jo‘natish prîtîkîlini o‘zida aks ettiradi. DDP dåytîgramma 13 baytli sarlavhadan fîydalanadi va quyidagilarni o‘z ichiga îladi: marshrutizatîrlar sîni maydîni (qadamlar sîni); dåytîgrammalar uzunligi maydîni; nazîrat yig‘indisi maydîni; tarmîqni bålgilash va jo‘natuvchi va h. k. maydînlar (2.2.2-rasmga qarang). Àõbîrît kåtidan 586 bayt- gacha bo‘lishi mumkin bo‘lgan aõbîrît jîylashgan. Pakåtning maksimal o‘lchami (MTI) 599 baytga tång. Tarmîqdagi elåmåntlar sîni 16 milliîngacha yåtishi mumkin.

45