X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Janubiy Uzoq Sharq. 
Ushbu tabiiy geografik o’lka 55° va 43° sh.k. lar orasida, 
mo’tadil iqlim mintaqasining janubida joylashgan. U shimolda Uda daryo vodiysi 
cho’kmasidan, janubda Buyuk Petr qo’ltig’igacha cho’zilgan. G’arbda Zabaykale 
tog’lari bilan, sharqda Oxota va Yapon dengizlari bilan chegaralanadi. Maydoni 1,2 
mln. km
2
atrofida. O’lka hududi Amur-Zeya platosi, Zeya-Bureya tekisligi, Bureya 
tizmasi, Kichik Xingan, Quyi Amur pastekisligi, Quyi Amur past tog’lari, Sixote-
Alin tizmasi va Saxalin orolidan tarkib topgan. O’lka tabiatining o’ziga xos 
xususiyatlari Yevrosiyo quruqligi bilan Tinch okean suvlarining o’zaro ta’siri 
natijasida shakllangan. Iqlimi musson xarakterga, sersuv daryolari musson tipidagi 
suv rejimiga ega. Landshaft strukturasida igna bargli va keng bargli o’rmonlar 
hukmronlik qiladi. 
O’lkaning geologik taraqqiyot tarixi ko’pincha uning taraqqiyot tarixiga 
o’xshaydi. Bu yerda dastlabki quruqlik rejim kembriydan oldin va paleozoyda 
vujudga kelgan. Zeya-Bureya plitasi va Xanka massivi Manjuriya platformasining 
shimoliy va sharqiy chekkalarida hosil bo’lgan. Paleozoyda Sixote-Alin, Bajal, 
Bureya, Turana, Jag’di, Tukuringra tizmalarining yadrolari vujudga kelgan. 
Ko’pchilik joylarda intruziyalar chiqib foydali qazilmalarning paydo bo’lishiga 
sabab bo’lgan. O’lkaning burmali strukturalarini vujudga kelishida mezozoy 
orogenezi katta rol o’ynagan. Mezozoy burmalanishi ayniqsa Bureya-Sixote-Alin 
zonasida kuchli bo’lgan, intruziya va effuziyalar chiqib ruda konlarini paydo 
bo’lishiga olib kelgan. Shuning uchun o’rtacha va past tog’li hududlarda, ayniqsa 
Sixote-Alinda va Amur vodiysida strukturali effuziv platolar keng tarqalgan, 
mezozoyda Sharqiy Saxalin antiklinoriysining poydevori ham hosil bo’lgan. 

---

305 
O’lkaning geologik strukturasi va rel’ef shakllari Al’p burmalanishi natijasida 
o’zining hozirgi qiyofasiga ega bo’lgan, Al’p orogenezida yangi strukturalar 
vujudga kelgan. Jumladan, Sixote-Alinning sharqiy qirg’oqbo’yi qismlari, Quyi 
Amur past tog’li hududi, Saxalin tog’lari vujudga keldi. Amur-Ussuriy o’lkasidagi 
tekislangan rel’ef shakllari qaytadan yoshargan. O’lka hududida erozion, erozion-
denudasion o’rtacha balandlikdagi va past tog’lar ko’pchilikni tashkil etadi. 
Tog’larining mutloq balandligi Bureya tizmasida 2167 m, Bajal tizmasida 2157 m, 
Sixote-Alinning Tardoki-Yangi tog’ida 2077 m. Vulkanik platolar Sixote-Alinning 
sharqiy qirg’oqbo’yi qismlarida ko’p uchraydi. Tizma tog’lar orasida tog’oralig’i 
botiqlarida vujudga kelgan akkumulyativ tekisliklar joylashgan. Tog’oralig’idagi 
tekisliklar yotqiziqlar xarakteriga ko’ra allyuvial (Yuqori Zeya, Zeya-Bureya, Uda, 
Tim-Poronay) va ko’l-allyuvial (Xankabo’yi, O’rta Amur, Quyi Amur) 
tekisliklariga bo’linadi. Saxalin orolida G’arbiy Saxalin (Vozvrasheniya, 1330 m) 
va Sharqiy Saxalin (Lapatin, 1609 m) tizmalari meridian bo’ylab cho’zilgan. Ularni 
bir-biridan Tim-Poronay tog’oralig’i botig’i allyuvial tekisligi ajratib turadi. 
Orolning shimoliy qismida Shimoliy Saxalin pastekisligi joylashgan. 
Foydali qazilmalarning geografik tarqalishi o’lkaning geologik strukturasiga va 
tog’ jinslarining tarkibiga bog’liq. Intruziv granitlarda oltin, molibden, qalay, temir 
rudasi, surma konlari ko’p uchraydi. Sixote-Alinning effuziv jinslari polimetallarga 
boy. Bureya bukilmasida, Markaziy Saxalin sinklizasida, Xankabo’yi tekisligida 
toshko’mir va qo’ng’ir ko’mir konlari joylashgan. Saxalinning shimoliy tekislik 
qismidan neft va tabiiy gaz qazib olinadi.
O’lka Tinch okean mussonlari ta’sir doirasida bo’lganligi sababli, uning 
iqlimi iliq mo’tadil musson iqlimidir. Qishda materik ustida Osiyo barik maksimumi 
vujudga keladi, Tinch okeanning shimoliy qismida, Aleut orollari hududida esa 
Aleut barik minimumi shakllanadi. Sovuq Sibir havosining okeanga esishi qishki 
mussonni ta’minlaydi. O’lka hududida yanvarning o’rtacha harorati janubi-
sharqdan shimoli-g’arbga tomon pasayib, Primore va Saxalinda -12°-16°S dan, 
markaziy tekisliklarda -20°-24°S gacha, Yuqori Zeya tekisligida esa -31°-32°S 
gacha tushadi. Minimal harorat Bureya va Zeya daryolari havzalarida -50°-55°S ga 
teng. Yozda o’lkaning qirg’oqbo’yi hududlarida musson sirkulyasiyasi qaror topib, 
iqlimi dengiz iqlim xarakteriga ega bo’ladi. Yoz salqin, harorat shimoldan janubga 
tomon ko’tarila boradi. Iyulning o’rtacha harorati Oxota dengizi sohillarida +12°S, 
Yapon dengizi sohillarida +16°S. O’lkaning ichki tekisliklarida iyulning o’rtacha 
harorati +18°S dan +21,5°S gacha yetadi, yillik yog’inning 85-90% i iliq davrga 
to’g’ri keladi. Yog’in miqdori g’arbdan sharqqa tomon orta boradi. Yillik yog’in 
miqdori Amurbo’yining shimoli-g’arbiy chekka hududlarida 300 mm, Ussuriy 
havzasida 500-600 mm, Sixote-Alin tizmasida 900-1000 mm ni tashkil etadi. 
O’lka daryolarining gidrografik rejimi musson xarakteriga ega. Daryolarning 
80% oqimini yomg’ir suvlari tashkil etadi. Suv toshqini yozning ikkinchi yarmida - 
iyul va avgustda kuzatiladi. Suv bosishlari tez-tez takrorlanib turadi, barcha daryolar 
Tinch okean havzasining Oxota va Yapon dengizlariga quyiladi. O’lkaning va butun 
Uzoq Sharqning eng yirik daryosi Amur hisoblanadi. Uning uzunligi Argun 
daryosining boshlanishidan 4440 km. ni, Argun va Shilka daryolari qo’shilgan 

---

306 
joydan 2824 km ni tashkil etadi. Havzasining maydoni 1855 ming km
2
ga, o’rtacha 
yillik suv sarfi quyi qismida 10900 m
3
/sek. ga teng. Amurga 10610 ta katta-kichik 
daryolar, soylar va jilg’alar kelib qo’shiladi. Daryo o’zanining kengligi suv 
kamayganda 3-5 km dan suv ko’payganda 25 km gacha yetadi. Kemalar 4000 km 
masofaga bemalol qatnay oladilar. Bundan tashqari Primore sohillarida Suyfun, 
Mayxe, Suchan daryolari, Oxota dengizi sohillarida Uda, Tugur daryolari, Saxalin 
orolida Tim, Poronay daryolari bor. O’lka hududida ko’llar ko’p emas. Eng kattasi 
Xanka tektonik ko’li maydoni 4190 km
2
, uzunligi 95 km, kengligi 85 km va eng 
chuqur joyi 10,6 m. O’lkaning tuproq qoplami Amur musson tuproq oblastiga 
qaraydi. Uning shimolida tog’ tayga podzol tuproqlari, Zeya va Bureya havzalarida 
sur tusli o’rmon tuproqlari, aralash o’rmonlar bilan qoplangan joylarda 
podzollashgan qo’ng’ir o’rmon tuproqlari keng tarqalgan. Amurbo’yi va Suyfun-
Xanka tekisliklarida o’tloqi-qora, gleyli-o’tloq va o’tloqi-botkoq tuproqlar, daryo 
qayirlarida allyuvial tuproqlar yaxshi rivojlangan. 
O’lka to’rtta - 
Sharqiy Sibir, Dauriya, Manjuriya va Oxota
botanika-geografik 
oblastlarining bir-biri bilan tutashgan hududda joylashgan. O’lkaning flora va 
faunasi turli-tuman va haddan tashqari turlarga boy. Ko’pchilik o’simlik va hayvon 
turlari paleogendan saqlanib qolgan relikt turlar hisoblanadi. O’lkaning shimoliy 
qismida Sharqiy Sibirga xos tilog’och va yellardan tarkib topgan tayga landshaftlari 
hukmronlik qiladi, janubiy qismida esa Manjuriya florasi elementlari bilan boyigan 
aralash o’rmonlar katta maydonni egallagan. Aralash o’rmonlar uchun keng 
barglilardan Manjuriya jo’qasi, Take jo’qasi, Mongoliya emani, Manjuriya 
shumtoli, Amur duxobasi, xilma-xil zaranglar, temir qayin, sariq qayin, Manjuriya 
yong’og’i, igna barglilardan Koreya kedri, yaxlit bargli pixtalar xarakterli. Aralash 
o’rmonlar ko’p yarusli va lianalarga boy. O’lkaning shimoli-sharqiy qismidagi 
tog’lar uchun Oxota tipidagi flora kompleksi xosdir. Uning tipik vakillari Ayan yeli, 
mayda urug’li yel, oq po’stloqli pixta, toshqayin va Saxalin pixtasidir. Daryo 
vodiylarining baland qayirlarida buta o’tli yelzorlar, botqoq bosgan yerlarda qiyoq-
sfagnli yelzorlar va baland terrasalarda pixta-el o’rmonlari o’sadi.
O’lkaning musson iqlimli aralash o’rmonlar zonasi hayvonot olamiga juda boy. 
Aralash o’rmonlarda ko’pincha Manjuriya faunasiga xos Amur yo’lbarsi, Sharqiy 
Osiyo qoploni, Ussuriy qora ayig’i, qizil bo’ri, xoldor bug’u, asl bug’u, Nepal 
suvsari-xarza, yenotsimon it, Manjuriya olmaxoni, Uzoq Sharq o’rmon mushugi 
kabi hayvonlar yashaydi. Tayga o’rmonlarida Sharqiy Sibir faunasiga xos hayvonlar 
uchraydi. Qushlardan Manjuriya qirg’ovuli, Hind zagizg’oni, to’q sariq-pushti ibis, 
o’rdak-mandarinkalar keng tarqalgan. O’lkada tabiatni muhofaza qilish ishlariga 
yaxshi e’tibor qaratilgan. Uning rang-barang tabiatini, qadimiy relikt flora va fauna 
komplekslarini, tabiiy landshaftlarini muhofaza qilish va kelajak avlod uchun saqlab 
qolish maqsadida 
Sixote-Alin, Ussuriy, Xingan, Bolshexextsir
va boshqa 
qo’riqxonalar tashkil etilgan.