X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Efiopiya-Somali. 
Efiopiya-Somali tabiiy geografik o’lkasi Efiopiya 
tog’ligidan va Somali platosidan yoki yarim orolidan tashkil topgan bo’lib, shimoli-
sharqda Qizil dengiz va Adan qo’ltig’i, sharqda va janubi-sharqda Hind okeani, 
g’arbda Oq Nil botig’i va janubda Rudolf ko’li botig’i bilan chegaralangan. O’lka 
hozirgi rel’efining shakllanishida qadimiy kristall jinslar, mezozoyning oxiridan 
boshlab yuz bergan tektonik harakatlar natijasida otilib chiqqan lavalardan hosil 
bo’lgan trapplar va tuflar ishtirok etadi. Kristall jinsli poydevorning kamroq qismini 
qalinligi bir necha yuz metr keladigan cho’kindi jinslar - ohaktoshlar va qumtoshlar 
qoplagan. Katta qismi neogen - to’rtlamchi davrda otilib chiqqan va qalinligi 1000 
m gacha yetadigan yosh lavalar, quyi qismida bazaltlar va doleritlardan, yuqori 
qismida ishqorli bazalt, traxit va riolitlardan iborat. Efiopiya tog’ligi gorst tipidagi 
palaxsa tog’lardan bo’lib, neogenda yer pustining uzilmalari va yoriqlari bo’ylab 
okean sathidan 2000-3000 m balandlikka ko’tarilgan. Tog’likning sharqiy va 
janubiy yonbag’irlari juda tik qoyali, g’arbiy yonbag’iri zinapoyasimon pasayib 
Sudan tekisligi bilan tutashadi. Tog’lik yuzasi chuqur tektonik daryo vodiylari bilan 
bir necha massivlarga bo’lingan. Massivlarning tepa qismida qoldiqli bazalt tog’ 
cho’qqilari ko’tarilib turadi. Tog’likning eng baland va tik yonbag’irli massivi Atbar 
va Takkaze daryolari yuqori oqimining oralig’ida joylashgan Semien tog’ligi bo’lib, 
Efiopiyaning eng baland cho’qqisi Ras-Dashen (4620 m) ham shu tog’ massivida 

---

49 
joylashgan. Undan janubda balandligi 4100 m (Talo cho’qqisi) bo’lgan Choke tog’i 
submeridional ravishda cho’zilgan. Baland ko’tarilgan bu ikki tog’ massivi 
oralig’ida tektonik botiq vujudga kelgan. Uning eng past qismi 1830 m balandlikda 
joylashgan Tana tektonik ko’li bilan band. 
Efiopiya tog’ligining shimoli-sharqiy qismida Qizil dengizdan Danakil tog’i 
orqali ajralib turgan Afar tektonik cho’kmasi joylashgan. Uning ajralmas qismi 
bo’lgan Assal botig’i okean sathidan -153 m pastda joylashgan. Bu butun Afrikaning 
ham eng past joyi hisoblanadi. Afar cho’kmasi lavalar, tuflar kabi vulkanik jinslar 
bilan hamda dengiz, ko’l va eol yotqiziqlar bilan qoplangan. Uning atrofida Alu (496 
m), Gobuli (960 m), Umnuna (690 m), Afdera (1200 m) va boshqa vulkanlar tizimi 
polosa bo’lib joylashgan. Efiopiya tog’ligi janubi-sharqda chuqur uzilma vodiy 
orqali Xaud platosidan ajralib turadi. Bu plato kristall jinslardan tarkib topgan 
Somali yarim oroli platosi tomon zinapoya hosil qilib pasayib boradi. Somali platosi 
ham o’z navbatida janubi-sharqqa Hind okeani tomon asta-sekin pasayib borib, 
qirg’oqbo’yi tekisligi bilan tutashadi. Platoning shimoliy qismi 2200-2400 m 
(Shimbiris cho’qqisi, 2416 m) balandlikkacha ko’tarilib bir necha massivlarga 
bo’lingan. Uning shimoliy yonbag’ri Adan qo’ltig’iga tutashgan. Somali platosi 
Efiopiya tog’ligiga nisbatan ancha past, tektonik uzilmalar va yoriqlar kam 
tarqalgan, lavalar bilan qoplangan yerlar oz maydonni egallagan. 
Efiopiya-Somali tabiiy geografik o’lkasining iqlimi asosan ekvatorial musson 
iqlim. Uning shimoliy qismi tropik cho’l va chalacho’l iqlimiga mansub. Efiopiya 
tog’ligiga va Somali platosiga yog’inni Hind okeanidan esadigan musson shamollari 
olib keladi. Yog’inning katta qismini tog’likning yonbag’irlari to’sib qoladi va bu 
yerlarda yiliga o’rtacha 1000 mm dan ortiq yog’in tushadi. Tog’likning ichki 
vodiylarida, berk botiqlarda va Somali yarim orolining katta qismida yillik yog’in 
miqdori 250 mm ga, Afar cho’kmasida esa 200 mm ga ham yetmaydi. O’lkaning 
eng qurg’oqchil qismi Qizil dengiz sohili hisoblanadi. Bu yerda yillik yog’in 
miqdori 125 mm atrofida bo’lib, haqiqiy cho’l sharoiti hukmronlik qiladi. Qizil 
dengiz sohilida yog’inning nihoyatda kam bo’lishiga sabab qish oylarida Arabiston 
yarim oroli tomonidan esadigan quruq shimoli-sharqiy passat shamollarining 
ta’siridir. O’lkaning baland tog’ massivlaridan boshqa barcha hududida havo juda 
issiq va harorat yuqori bo’ladi. O’rtacha oylik va yillik harorat +20°S
; 
dan past 
bo’lmaydi. Adan qo’ltig’i sohilida yanvar oyining o’rtacha harorati +24°S ga, 
iyulning o’rtacha harorati +36°S ga teng. Yoz oylarida maksimal harorat +40°+50°S 
gacha ko’tariladi. Bu yer yuzidaga eng issiq hududlardan biri hisoblanadi.
Efiopiyaning baland tog’
 
massivlari uchun iqlimning baland tog’ mintaqaligi 
xarakterli. Tog’likning 1700-1800 m balandlikkacha bo’lgan qismi issiq va nam 
iqlim mintaqaga qaraydi. Bu yerda o’rtacha oylik harorat +20°S dan pastga 
tushmaydi. Undan yuqorida 2400 m balandlikkacha bo’lgan tog’