X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

peg yoki serir
deb ataladi. 
Sahroi Kabirning iqlimi keskin kontinental, yil bo’yi quruq tropik havo massasi 
hukmronlik qiladi. Shuning uchun o’lkaning deyarli hamma hududida yog’in 
miqdori 50 mm dan oshmaydi. Nubiya cho’lida yillik yog’in miqdori 25 mm ga ham 
yetmaydi. Ichki hududlarda ayrim paytlarda doimiy bir necha yillar yog’in umuman 
bo’lmaydi. Yog’inning bir oz ko’payishi baland tog’liklarning yonbag’irlarida 
kuzatiladi. Ammo bu yerlarda ham yillik yog’in miqdori 100 mm dan oshmaydi. 
Sahroi Kabirda yog’in kam bo’lishi bilan birga mumkin bo’lgan bug’lanish 
nihoyatda kuchlidir. O’lkaning jazirama issiq iqlim sharoitida bir yilda 6000 mm 
suv qatlami bug’lanish imkoniga ega. Yog’in cho’lning shimolida qishda, janubida 
yozda bo’ladi. O’lka hududida havo haroratining sutkalik va yillik farqi katta. Yoz 
oylari nihoyat darajada issiq bo’lib, harorat +30°+50°S gacha ko’tariladi. Yer 
sharidaga eng yuqori harorat (+58°S) Sahroi Kabirda kuzatilgan. Tuproq yuzasi 
+60°+80°S gacha qiziydi, kechalari harorat +30°S dan pastga tushmaydi. Qum 
bo’ronlari (samum) tez-tez takrorlanib turadi. Uning tezligi 50 m/sek. gacha boradi. 
Qish oylarida antisiklon to’liq o’rnashib olganligi sababli havo salqin va barqaror 
bo’ladi. Kunduz kunlari harorat +20°+25°S atrofida bo’lib, kechalari havo sovub 
0°S gacha pasayadi. Sahroi Kabirning deyarli hamma joyida nisbiy namlik 
nihoyatda kam, ayrim hududlarda 25% ga ham yetmaydi. G’arbiy Atlantika 
qirg’oqlariga yaqin joylashgan qismida nisbiy namlik 75-80% ni tashkil etadi. 
Bunga sabab Kanar sovuq oqimidan keladigan havoning ta’siridir. Sahroi Kabirda 
oqar suvlar juda kam. Cho’lni faqatgina bitta yirik daryo - Nil kesib o’tgan. 
Cho’lning katta qismida aholini suv bilan ta’minlaydigan asosiy manba yer osti 
suvidir. Poyonsiz cho’llarda vohalarning bunyod etilishi ham yer osti suvlaridan 
unumli foydalanishning natijasidir. Yashil vohalar asosan buloq va quduqlar atrofida 

---

43 
vujudga kelgan. O’lkaning chekka qismlarida va ayrim tog’li hududlarida ko’llar 
kam uchraydi. 
Sahroi Kabirning tuproq qoplami tropik cho’l va chala cho’lga xos bo’lgan 
oddiy tuproqlardir. Qumli va toshloq cho’llarda tuproqlar deyarli rivojlanmagan, 
o’simliklar umuman o’smaydi. Boshqa joylarda o’simliklar juda siyrak, o’lka 
hududida o’simliklarning 1200 turi mavjud. Ular qurg’oqchilikka chidamli qattiq 
boshoqli o’tlardan, butazorlardan va yog’indan keyin o’sib chiqadigan efemerlardan 
tashkil topgan. Cho’lning shimoliy qismida O’rta dengiz atrofiga xos oleandr, 
zaytun, yovvoyi pista, yuyuba kabi o’simliklar, janubda akasiya, yulg’un, chakanda 
o’simliklari o’sadi. Hayvonot olami tuproq va o’simlik qoplamiga nisbatan ancha 
xilma-xil. Bu yerda hayvonlarning 400 turi yashaydi, shulardan 60 tasi sut 
emizuvchilar. Antilopalar, muflonlar, g’izollar shular jumlasidandir. Yirtqichlardan 
tulki, chiyabo’ri, gepard, sirtlonlar, kemiruvchilardan qo’shoyoq, qumsichqon, cho’l 
quyoni yashaydi. Cho’l hayvonlarining ko’pchiligi tungi hayot kechiradi. 
Sudan. 
Sudan tabiiy geografik o’lkasi Shimoliy Afrika tropik cho’llari va fasliy 
nam subekvatorial o’rmonlari oralig’ida joylashgan. O’lka hududi shimoldan 
janubga tomon 1000 km masofaga va g’arbdan sharqqa 5500 km masofaga 
cho’zilgan, maydoni 5 mln. km
2
ga teng. O’lkaning rel’efi oddiy tuzilgan bo’lib, 
qo’shni o’lkalar rel’efidan keskin farq qilmaydi. Yer yuzasi tuzilishining asosiy 
xususiyati shundan iboratki, qadimiy sinklizalarda shakllangan keng yassi botiqlar 
bir-biridan kristall jinslardan tarkib topgan tog’ massivlari orqali ajralib turadi. 
Botiqlar bo’r, paleogen, neogen va to’rtlamchi davrlarga mansub bo’lgan katta 
qalinlikdagi cho’kindi yotqiziqlar bilan qoplangan. G’arbdan sharqqa tomon ketma-
ket joylashgan Niger, Chad, Oq Nil botiqlarining yer yuzasi okean sathidan 200-400 
m gacha ko’tarilgan. Ular balandligi 1500-2000 m ga yetadigan tog’lar va platolar 
bilan bir-biridan ajralib turadi. Sudanning g’arbiy chekkasida, Atlantika okeaniga 
yaqin joyda allyuvial yotqiziqlardan tashkil topgan Senegembiya pastekisligi 
joylashgan. Bu pastekislik Senegal va Gambiya daryo
 
havzalarining katta qismini 
egallagan va janubi-sharqda Shimoliy Gvineya balandligi bilan chegaralangan. 
Balandlikdan shimol tomonda G’arbiy Sudan platosi joylashgan. Plato hududida 
platformaning kristall jinsli poydevori qalin qatlamli qumtoshlar tagida ko’milib 
qolgan. Daryo
 
vodiylari platoni bir necha tepaliklarga bo’lib yuborgan. 
G’arbiy Sudan platosidan sharq tomonda Niger daryosi kesib o’tgan Niger 
botig’i joylashgan. Toshqin paytida botiqning katta qismini suv bosadi. Ayrim 
joylarda esa bir necha tepaliklar keng akvatoriyadan orollar shaklida ko’tarilib 
turadi. Niger botig’ining shimoliy qismida qumoq jinslar ko’p, siyrak o’simliklar 
bilan qoplangan dyunalar uchraydi. Niger botig’ining sharqiy qismida maksimal 
balandligi 1735 m bo’lgan, kristall jinslardan tarkib topgan Bauchi (Jos) platosi qad 
ko’targan. Sharq tomonda Bauchi platosi tik yonbag’ir hosil qilib, Chad ko’li botig’i 
bilan tutashadi. Botiqning eng past qismi Bodele cho’kmasi bo’lib, uning yuzasi 
okean sathidan atigi 200 m baland joylashgan. Plyuvial iqlim davrida bu cho’kma 
o’rnida yirik ko’l bo’lgan. Chad ko’li botig’i sharqda Darfur platosi (Marra, 3088 
m) va janubda Adamava tog’lari bilan o’ralgan. O’lkaning sharqiy qismida Oq Nil 
botig’i joylashgan, sharqda Efiopiya tog’ligi bilan va janubda Sharqiy Afrika yassi 

---

44 
tog’ligi bilan chegaralangan. Chad
 
va Oq Nil botiqlarini bir-biridan balandligi 500-
700 m keladigan kristall jinsli plato ajratib turadi. Sudanning iqlimi subekvatorial, 
musson xarakterga ega. Qishda shimoli-sharqiy passat shamollari (xarmattan) esadi. 
Kontinental tropik havo hukmronlik qiladi. Eng salqin oyning o’rtacha harorati 
+20°+26°S ni tashkil etadi. Yozda janubi-g’arbiy musson shamollari
:
hukmronlik 
qiladi. Nam ekvatorial havo massasi o’zi bilan katta miqdorda namlik olib keladi. 
Harorat +30°+35°S atrofida, maksimal harorat +40°S dan oshadi. Yog’in miqdori 
shimolda 300 mm dan janubda 1500-2000 mm gacha ko’payadi. Sudanning janubiy 
qismida yog’in miqdori g’arbda 2000 mm dan, sharqda 1000 mm gacha kamayadi. 
O’lka hududlaridan yirik daryolar oqib o’tib, Atlantika okeani havzasiga 
quyiladi. G’arbiy Sudanning asosiy suv tarmoqlarini Niger, Senegal va Gambiya 
daryolari tashkil etadi. Sharqiy Sudanning eng yirik daryosi Oq Nil va uning sekin 
oquvchi irmoqlari hisoblanadi. Daryo
 
vodiylari bo’ylab kuchli botqoqlangan yerlar 
uzoq masofaga cho’zilgan. Markaziy Sudan Sharqiy va G’arbiy Sudandan farq qilib, 
ichki berk havza hisoblanadi. O’lkadagi platolar va tog’lardan boshlanuvchi Shari, 
Komadugu-Yobe, Ngadda, Mbuli daryolari Chad ko’liga quyiladi. Chad ko’lining 
qirg’oqlari past, yassi tekis, botqoqlangan. Yomg’ir faslida ko’lning akvatoriyasi 
kengayadi va maydoni ikki hissaga ortadi.
O’lkada janubga borgan sari o’t o’simliklari qalinlashib, boabablar, 
soyabonsimon akasiyalar, dum palmalari va boshqa daraxtlarning soni orta boradi. 
Sudanning janubiy qismida qizil tuproqlarni qoplab olgan baland bo’yli boshoqli 
o’tlar, o’rmonli savannalar keng tarqalgan. Doimiy yashil va bargini to’kuvchi 
o’rmonlar daryo vodiylarida ko’pchilikni tashkil etadi. Vodiy o’rmonlarida 
palmalar, kola, karite va seyba daraxtlari o’sadi. Chad ko’li qirg’oqlaridagi va Oq 
Nil botig’idagi botqoqliklarda qamishzorlar, qiyoqzorlar va papiruszorlar katta-katta 
maydonlarni egallab olgan. Botqoqlangan yerlarda hayvonot dunyo yaxshi 
saqlangan. Chad ko’li atrofida fillar, karkidonlar, arslonlar va boshqa hayvon turlari 
yashaydi.