X to‘xtaboyev kimyo 9

 
 
5- misol.
Quyidagi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarning 
tenglamalari uchun koeffitsiyentlar qo‘ying.
a) h
2
O
2
+ KMnO
4
+ h
2
SO
4 
→
K
2
SO
4
+ MnSO
4
+ O
2
+ h
2
O,
b) h
2
S + KMnO
4
+ h
2
SO
4
→
S + MnSO
4
+ K
2
SO
4
+ h
2
O,
d) MnO
2
+ hCl = MnCl
2
+ Cl
2
+ h
2
O.
 
6- misol. 
Quyidagi kimyoviy reaksiya tenglamalarni teng-
lang va oksidlovchi hamda qaytaruvchilarni aniqlang:
a) MnO
2 
+ KClO
3
+ KOh 
→
h
2
MnO
4
+ KCl + h
2
O;
b) K
2
MnO
4
+ h
2
O 
→
KMnO
4
+ MnO
2
+ KOh;
d) K M nO
4
+ h NO
2
+ h
2
SO
4
→
M nSO
4
+ h NO
3
+ 
+K
2
SO
4
+ h
2
O;
e) FeSO
4
+ KMnO
4
+ h
2
SO
4
→
Fe
2
(SO
4
)
3
+ K
2
SO
4
+
+ MnSO
4
+ h
2
O.
34-§.
Òemir
“Qon qizil rangda bo‘ladi, u inson organizmida muhim transport 
vazifasini bajaradi”. Bu holatni siz qanday izohlaysiz?
Davriy sistemada joylashgan o‘rni. Òemir davriy siste maning 
sakkizinchi guruhi yonaki guruhchasida joylashgan. Uning tartib 
raqami — 26. Kimyoviy belgisi — Fe. Nisbiy atom massasi 
55,847 ga teng. d-metallar oilasiga kiradi.
atom tuzilishi. Òemir atomining elektron konfiguratsiyasi:
Kimyoviy reaksiyalarda temir atomi 4s-tashqi elektron qobi-
g‘idan ikkita elektron ajratib, +2 zaryadli ionga aylanadi. Fe
2+
ioni 3d-qavatdan yana bitta elektronni ajratib, +3 zar yadli 
ionga aylanishi mumkin. Òemir +2 va +3 oksidlanish darajasiga 
tegishli birikmalar qatorini hosil qiladi. 

 
 
 
 
     
1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
3d
6
4s
2
.
3s
2
3p
6
4s
2
.
3d
6

http:eduportal.uz

---

159
Fe (+26) 2; 8; 14; 2 1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
3d
6
4s
2
t
s
, °Ñ
t
q
, °Ñ

, g/cm
3
E
0
, V
Kashf etilgan
1539
2870
7,874 
0,44
Qadimdan ma’lum
Magnetit Fe
3
O
4
Pirit FeS
2
Gematit Fe
2
O
3
Limonit FeO
2
.nh
2
O,
Siderit FeCO
3
 Fe
Fe(CO)
5
Fe(NO
3
)
3
Fe
3
O
4
Fe(Oh)
3
Fe
2
(SO
4
)
3
Fehal
3
FeS
2
FeSO
4
FeS 
Fe
2
O
3
Fe
3
O
4
FeCl
2
Ishlatilishi:
Cho‘yan, po‘lat ishlab chiqarishda 
Elektromotorlar ishlab chiqarishda 
Mashinasozlikda
Maishiy turmushda
Xalq xo‘jaligi sohalarida
Òabiatda tarqalishi. A luminiydan keyin temir eng ko‘p
tarqalgan metalldir. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, temir Yer 
yadrosini tashkil qiladi, bu holda temir Yer sharida eng ko‘p 
tarqalgan metall bo‘lib qoladi.
Yer qobig‘ida temirning massa ulushi 4,2 % ni tashkil qi-
la di. Òemir tabiatda birikmalar holida bo‘ladi. Osmon jismlari 
— mete orit larda esa erkin holda uchraydi. Òemirning asosiy 
minerallari: mag netit—magnit temirtosh Fe
3
O
4
, gematit—qizil 
tem ir tosh Fe
2
O
3
, limon it—qo‘ng‘ir tem ir tosh 2Fe
2
O
3
.
3h
2
O 
(hFeO
2
.
n h
2
O), sider it—tem i r shpati FeCO
3
, pi r it—tem i r 
kolchedani FeS
2
.
http:eduportal.uz

---

160
Olinishi. Temir quyidagi usullar bilan olinishi mumkin:
1. Temirni uning oksidlaridan vodorod, uglerod yoki is gazi 
ta’sir ettirib olinadi:
FeO + h
2
= Fe
→
+ h
2
O; Fe
2
O
3
+ 3CO = 2Fe + 3CO
2
→
.
2. Temir oksidlaridan aluminotermiya usuli bilan:
3Fe
3
O
4
+ 8Al = 9Fe
→
+ 4Al
2
O
3 
.
3. Temirning ikki valentli tuzlarini elektroliz qilib olinadi.
Fizik xossalari. Òoza temir kumushsimon oq rangli, havoda 
tezda xiralashuvchi, yetarlicha yumshoq va bolg‘a la nuvchan, 
kuchli magnit xossalariga ega metall bo‘lib, issiqlik va elektr 
tokini yaxshi o‘tkazadi. Suyuqlanish harorati 1539 °C, zichligi
7874 kg/m
3
; barqaror izotoplar soni 4 ta (54, 56, 57, 58).
Kimyoviy xossalari. havoda qizdirilganda temir oksidlari 
aralashmasi temir kuyindisini hosil qiladi:
3Fe + 2O
2
→
Fe
3
O
4 
yoki FeO 

Fe
2
O
3
.
Òemir qizdirilganda xlor, oltingugurt, uglerod, azot bilan 
reaksiyaga kirishadi:
2Fe + N
2
→
2FeN temir (III)-nitrid,
Fe + S 
→
FeS temir (II)-sulfid,
3Fe + C 
→
Fe
3
C temir karbid,
2Fe + 3Cl
2 
→
2FeCl
3
temir (III)-xlorid.
Cho‘g‘langan temir suv bug‘i bilan ta’sirlashadi, natijada,
te mir kuyindisi va vodorod hosil bo‘ladi, lekin bu reaksiya qay-
tar reaksiya hisoblanadi:
3Fe + 4h
2
O = Fe
3
O
4
+ 4h
2
→
.
Nam havo va suvda temir korroziyaga uchraydi, yemiriladi, 
zang laydi.