Tabiiy fanlar fakulteti botanika kafedrasi

S UMBO’L KOVRAK / Fyerula sumbo’l (Kauffm.) Hook.
Qisqacha tavsifi. Bo‘yi 150 sm gacha etadigan ko‘p yillik o‘t. Poyalari 2–5 ta, ingichka, yuqori qismi syershox. Barglari qattiq bo‘lib, ildiz bo‘g‘izida o‘rnashgan. Yaprog‘i uch karra patsimon bo‘lingan, uzunligi 2–3 sm, kengligi 1–1,5 sm, uchidagi bo‘laklari tuxumsimon nishli. Uzunligi 2–3 sm, kengligi 1–1,5 sm. Gullari sariq rangda. Kosacha barglari tishchali. Mevasi mayda, uzunligi 7 mm, eni 4 mm. Iyun oyida gullab, mevasi iyulda etiladi.
Tarqalishi. Jizzax, Sa mar qand, Navoiy, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari: Nurota, Turkiston, Zarafshon va Hisor tog’‘larida tarqalgan. Toshli yonbag‘irlarda, butazorlarda o‘sadi.
Soni. Nihoyatda kamyob, to‘p-to‘p bo‘lib uchraydi.
Ko‘payishi. Urug‘idan ko‘payadi.
O‘simlik soni va arealining o‘zgarish sabablari. Mahalliy aholi tomonidan muttasil va nooqilona tarzda atir-upa sanoati uchun hamda dorivor xom ashyo sifatida yig‘ib olinishi va urug‘ining turli hasharotlar tomonidan zararlanishi uning kamayishiga sabab bo‘lmoqda.
Madaniylashtirilishi. O‘zbekiston Milliy univyersitetining Botanika bog‘ida bundan bir necha yillar oldin o‘stirilgan.
Muhofaza choralari. Nurota, Zomin, Kitob, Hisor davlat qo‘riqxonalarida, himoya qilinadi.
OLGA LEPIDIUMI / Lepidium olgae (R.M. Vinogr.) Al-Shehbaz et Mumm.
Maqomi 2. Nurota tizmasining kamyob endemik turi. Qisqacha tavsifi. Ko‘p yillik o‘t o‘simlik, ildizpoyasi tik, yo‘g‘onlashgan. Poyasi 30–70 sm balandlikda, tuksiz, ancha yo‘g‘on, yuqori qismi shoxlangan. Barglari tuksiz, kulrang, etli. Ildiz bo‘g‘zidagi barg lari yirik, keng tuxumsimon yoki deyarli yumaloq, pastki qismi toraygan, keng qanotchali bandga ega. Poyadagi barg lari tuxumsimon, bandsiz, sekin - asta kichrayib boradi. Gullari ko‘p gulli o‘simlikning tepa qismidagi shingillarda murakkab ro‘vak hosil qilib o‘rnashgan. Gultoji oq, uzunligi 8–9 mm. Kosachabarglaridan 2 baravar uzun. Qo‘zoqchasi ochilmaydigan, teskari tuxumsimon, uzunligi 16–20 mm, eni 8–10 mm, sal qabariqli, pishganlari osilib turadi, uzun va qayrilgan meva-bandida o‘rnashgan. Aprel va mayning boshlarida gullab, mevasi may–iyunda etiladi.
Tarqalishi. Jizzax viloyati: Nurota tog’‘ tizmasining markaziy qismida tarqalgan.
O‘sish sharoiti. Tosh-chag‘irtoshli, toshli-mayda chag‘irtoshli tog’‘larning o‘rta qismidagi shimoliy va g‘arbiy yonbag‘irlarda o‘sadi.
Soni. Tabiatda juda kam, tarqoq holda bir necha tupdan to o‘nlab o‘simlikkacha tarkib bo‘lgan kichikkichik populyasiyalar uchraydi. Umumiy soni 1000 tupga yaqin.
Ko‘payishi. Urug‘idan ko‘payadi.
O‘simlik soni va arealining o‘zgarish sabablari. O‘simliklarning kichik maydonlarda o‘sishi, sharoitga uncha moslashmaganligi, mahalliy aholi tomonidan ildizpoyalarining kavlab olinishi.