Shaharsozlikda bino va inshootlarni arxitekturaviy

2.
 
Binoning badiiy yechimini milliy urf-odatlarimizdan kelib chiqib 
yechish.
O'zbek milliy taomlari dunyo taomlari orasida eng shirin, xilma - xil 
taomlardandir. Sharq madaniyatida mehmonni dasturxonga turli shirinliklar, 
murabbolar qo'yish, shirin taomlar tayorlab olib kelish odatga aylangan. 
O'zbekiston xalqlari orasida ham bu odatlar juda rivojlangandir. O'zbek milliy 
taomlaridan juda ko'pchiligi sharqda ham, g'arbda ham mashhurligini inobatga 
olib, biz o'zbek milliy taomlarini tayorlash, dasturxonga tortish haqidagi o'z 
fikrlarimizni sizga tortiq etmoqdamiz.
Milliy taomlar umumiy ovqatlanish muassasasining kelib chiqishi dastavval 
qadimgi choyxonalardamn kelib chiqqan. Choyxona dastavval bir xonadonga 
o‟xshab ketgan va unda xovli, xovuz bilan ikki xonadan iborat bo‟lgan. Choyxona 
bora bora mahalla markaziga aylana boshladi, u yerda nafaqat choyxorlik balki bir 
qancha tadbirlar o‟tkaziladigan bo‟ldi. Aytish kerakki undagi o‟zgarishlarga 
qaramasdan umum- ovqatlanish muassasi turidan biridir, chunki unda doim milliy 
taom pishiriladi.
 
Ovqaylanish muassasasini loyihalashda oldin to‟liq bozor xususiyatini 
aniqlab olish zarur, chunki umumiy ovqatlanish soxasida muvafaqiyot ga erishish 
har qanday savdo sohasi kabi aniq bir mahsulotag yoki xizmatga bog‟liq. 
Xaridorlar foizi shunday omillarga bog‟liqki misol uchun ish joyini uydan 
uzoqligi ovqatlanish muassasalari kamligi ovqatlar narxi va sifati. 
Muassasalar joylashuvi- birinchi o‟rinda turadigan omil chunki yetib boorish 

---

imkoni va qulaylik asosiy omildir. Ular qayerga borish xoxishini xal qiladi. Bazi 
oshxonalar talabga har tomonlama javob bersa ham bittagina joylashuvi deb 
ko‟pchilik u joyni bilmagani uchun yoki boorish noqulayligi uchun mijozdan 
ayriladi va zarar ko‟radi. Yuqorida aytilganlar o‟quv dargohlari oshxonalri 
ishxonalar oshxonalariga tegishli ular ham ko‟p hollarda hovli ichida 
joylashtiriladi tashqaridan xo‟rrandalar olinmaydi va h.k.lar. 
Ovqatlanish zali shakli va o‟lchamlariga turli talablar qo‟yiladi. Misol uchun 
restoran va kafelarda xo‟randa vaqti chegaralanmagan va u yerda ofitsiantlar 
xizmat qilgani uchun ular zallari turli shakl va o‟lchamlarga ega bo‟lib xona va 
kabinalarga bo‟lingan bo‟lishi mumkin. Bu yerda turli tarxli kompozitsiyalar qilish 
mumkin va pol satxini o‟ynatish mumkin. 
Ovqatlanish joyi xududlari uni texnologik funksiyasiga qat‟iy 
bo‟ysundirilgan bo‟lishi kerak. Ular quyidagi talablardan kelib chiqadi: 
-zarurat tug‟ilganda zal maydonini tejamli ishlatish, ovqatlanish stillar bilan 
maksimal darajada to‟ldirish imkoni bo‟lishi kerak; 
-mijozlarni kirish qismidan ovqat olish qismiga masofani qisqa bo‟lishi; 
-ovqat olish joyidan ovqatlanish joyigacha eng qisqa masofasi; 
Ko‟p xollarda ovqatlanish zallari to‟g‟ri to‟rburchak shaklida qulay 
hisoblanadi. 
Bir kishiga ovqatlanish maydoni 1.6 kv.mdan hamda yiriklashtirilgan 
konstruktiv (6m) moduldan kelib chiqgan xolda zalni samarali chuqurligi
(uzunligidan qat‟iy nazar) 12m deb aniqlanadi. Bu chuqurlikni qulay nuqtai 
nazaridan normal xolat deb hisoblash mumkin. 
Bunda xaridorlarni ovqat olib joyga borib o‟tirishi hisobga olingan. U 
o‟lcham 3m gacha o‟zgarishga ruxsat etiladi. 
Shunday qilib oshxonalarni loyihalash amaliyotida tasavvur paydo bo‟liki bu 
bino qiyofasi shunday xajmki u katta asosiy xona, ovqatlanish xonasi va bir qator 
ishlab chiqarish xonalari. Shu asnoda ko‟p joyda ovqatlanish xonasi bu binolar 
fasadi katta oynalar (vitraj) bilan qoplangan va ichki qismida ko‟pkina ustunlar 

---

o‟rnatilgan, ajratuvchi devorlar juda soda oddiy qilinadi. 
60-70 yillarda chet el arxitekturasida ovqatlanish zallari qator oynalashtirish 
tus oldi, bu usul bizning sharoitda ham qilina boshlagan va bu nafaqat qishda 
issiqlikni yo‟qotishga balki bino ichidagi odamlar o‟zlarini noqulay sezishi ham 
kuzatildi. Ammo bu tuzilmani mutloq yomon deb aytib bo‟lmaydi uni 
takomillashtirish yo‟li bilan rivojlantirish lozim. 
Umum 
ovqatanish 
muassaslari 
tarxiy 
xajmiy 
yechmi 
muassasa 
mutaxaslanishi, texnologik jarayon xarakteri va quvvati bilan aniqlanadi. 
Mebel joylashuvi turini, usulini 2 turga bo‟lish mumkin; 

Geometrik 

Erkin 
12-rasm. Mebellarni joylashuvi

---

Xar qanday xolda mebel shunday shoylashishi kerakki oshxona xodimi xar 
bir mijozga oson xiamat ko‟rsata olsin, xamda odamlarni evokuatsiya qilish 
imkoni bo‟lishi kerak. Mebellar orasidagi yo‟laklar; asosiy ( eni 1,2…1,5 m )va 
ikkinchi darajaligi ( eni 0,6…0,7 m) bo‟linadilar. 
Umumiy ovqatlanish muassasalari interyeri uni mo‟ljallanishiga qarb tashkil 
qilinadi. O‟z o‟ziga xizmat qilish milliy taomlar muassasalarida erkin, ochiq, 
fazoni talab qiladi. Bu turdagi muassasa interyerlari uchun: yaxshi yoritilgan zal 
(tabiiy yoruqlik orqali), devorlarni ustki yuzalar pardozlashga arzon, soda 
materiallar ishaltish orqali bezatish katta ahamiyatga ega. 
Har hil millatlarning o‟z milliy taomlari bo‟ladi. O‟z milliy oshxonasi 
bo‟ladi va u cheklangan taomlar menyusi bo‟yicha xizmat qiladi. Yurtimizda ham 
shunday o‟z milliy taomlarimiz bilan xizmat ko‟rsatuvchi milliy taomlar umumiy 
ovqatlanish muassasalari rivojlanib bormoqda. 
Umumiy ovqatlanish muassasalarining turlarini oldin ko‟rib chiqdik. 
Ularning turlari o‟z funksiyasiga, xizmat ko‟rsatish yo‟nalishiga qarab juda keng 
tarqalgan. Shulardan biri “Milliy taomlar” umumiy ovqatlanish muassasalari va 
komplekslari. 
Ushbu 
muassasa-insonlarning 
hayot 
tarzidan, 
ovqatlanish 
madaniyatidan, ovqatlanish tarixidan kelib chiqgan holda rivojlanadi. 
“Milliy taomlar” umumiy ovqatlanish muassasasi nomidan kelib chiqib 
mamumki, xalqning milliy ovqatlanish uslubini, taomlanish menyusini o‟zida 
mujassamlashtiradi. Xo‟ramdalarga milliy taomlar bilan xizmat ko‟rsatadi. 
“Milliy taomlar” umumiy ovqatlanish muassasalari oilaviy dam olib xordiq 
chiqarish sharoitini o‟zida mujassamlashtirgan. Bolalar uchun qulay sharoitlat, 
kichik yoshdagi bolalar uchun bolalar maydonchalari mujassamlashtirilgan. Ushbu 
muassasada do‟stlar bilan turli uchrashuvlar uyushtirish, ishdan so‟ng dam olib 
xordiq chiqarishlarni rejalashtirish mumkin. Xozirgi kunda “Milliy taomlar” 
umumiy ovqatlanish muassasalari rivojlanib borib o‟z tarkibida choyxonalar, 
barlar, kafelar, ko‟ngilochar klublarni birlashtirib kompleks xolatlari xam mavjud. 
Bu esa “Milliy taomlar” umumiy ovqatlanish muassasasining, insonlarni malum 

---

bir qatlamiga xizmat qilib sheklanishini oldini oladi. 
“Milliy taomlar” umumiy ovqatlanish muassasasini to‟rt turga bo‟lish 
mumkin: 
13-rasm. 
Kompleks milliy taomlar- ushbu milliy taomlar ovqatlanish muassasi bir 
necha muassasani o‟z tarkibiga biriktirgan bo‟ladi. Tarkibida choyxona, bar, kafe, 
ko‟ngilochar klub va milliy taomlar oshxonasi mavjud bo‟ladi. Bu terga oilaviy va 
do‟stlar bilan tashrif bufurish mumkin. Bundan tashqari turli xil kichik 
uchrashuvlar uyushtirish mumkin. Muassasada o‟z-o‟ziga va ofitsiantlar xizmat 
ko‟rsatishi yo‟lga qo‟yilgan. Ofitsiantlarning xizmat ko‟rsatishi tez va sifatli 
tashkillanganligi bilan ajralib turadi. 
Muassasaning joylashishi bino tarkibida emas balki yaxlit holda quriladi. 
Odatda tarkibidagi muassasalar binoda qavatlararo yoki bir sathda joylashadi. 
Qavatlararo joylashganda binoning yerto‟la qismida bar, ko‟ngilochar kulublar 
joylashadi. Birinchi va qolgan qavatlarda milliy taomlar oshxomasi, kafe hamda 
choyxonalar joylashgan bo‟ladi.
“MILLIY TAOMLAR” UMUMIY 
OVQATLANISH MUASSASALARI
Kompleks milliy taomlar 
Milliy taomlar oshxonasi 
Malum bir turdagi taomlar bilan xizmat 
qiluvch milliy taomlar oshxonasi 
Yetkazib beruvchi milliy 
taomlar muassasasi 

---

14-rasm. 
Binolar bir sathda joylashganda esa milliy taomlar oshxonasi, kafe, 
choyxonalar binoning old qismida joylashadi. Bar va ko‟ngilochar kulublar esa 
binoning orqa uzoqroq qismida joylashadi. 
Komplex milliy taomlar umumiy ovqatlanish muassasasining tashqi fasad 
qismi ko‟rinishi nomidan kelib chiqib milliycha ko‟rinishda bo‟ladi. Unga 
ishlatilingan pardoz ashyolari, ornamentlar, hattoki eshiklari ham milliy 
zamonavuiy uslubda bo‟ladi.
Binoning interer qismida alohida o‟zgacha milliylik muhitini kasb etishi 
kerak. Xona mebellari, devorlari, shift qismi milliy ko‟rinishni o‟zida aks 
ettirganini ko‟rish mumkin. 
Tashqi hovlida so‟rilar joylashishini ko‟rishimiz mumkin. Tashqi maydonda 
yoki xonalar tarkibida bolalar o‟ynashi uchun kichik maydonchalar mavjudligi 
alohida ajralib turadi. Muassasaning hizmat ko‟rsatish hajmi bir vaqtning o‟zida 
150,200,300 o‟rinli bo‟lishi mumkin.
Kompleks milly taomlar umumiy ovqatlanish muassasasi jotylashishi 
bo‟yicha shahar, tuman markazlari asosiy shaharlararo magistral yo‟llar bo‟yida, 
aholi ko‟p to‟planadigan istirohat bog‟lari tarkibida, dam olish zonalari quriladi. 
Milliy taomlar oshxonasi. Ko‟p tarqalgan umumiy ovqatlanish muassasalari 
tarmog‟iga kirib bormoqda. Chunki ushbu muassasa insonlarni kunlik ehtiyojini 
qondirishi bilan ajralib turadi. Ushbu muassasa ham oilaviy va do‟stlar bilan 
tashrif buyurish mumkin bo‟lgan turlarga kiradi. 
Mijozlarning tushlik hamda kechki ovqatlarga turdagi milliy taomlar osh, 

---

halim, chuchvara, lag‟mon, norin va shunga o‟xshash boshqa taomlar bilan hizmat 
qilishi alohida ajralib turadi. Ushbu muassasada milliy taomlarni mahorat bilan 
tayyorlanganligi uchun juda ko‟p tashrif buyuradi. Hizmat ko‟rsatish esa o‟z o‟ziga 
va ko‟p hollarda ofitsiatlar hizmat ko‟rsatadi. Hizmat ko‟rsatishda ofitsiantlarning 
tezligi va sifatli ekanligi alohida ajralib turadi.
Ushbu muassasa: 150; 200; 300; bolishi mumkin. Joylashishi bo‟yicha 
binoning tarkibida asosan 1-qavatida uchraydi. Alohida xolatda qurilganda 
tarkibida ochiq ayvonlar, yozgi o‟tirish joylari tashkil qilingan bo‟ladi.
15-rasm. Milliy taomlar muassasalarining funksional qisimlarga bo‟lish. 
Binoning balandligi asosan 2 qavatgacha bo‟lishi mumkin. Muassasa tarkibi 
2 bo‟limga bolinadi: tayyorlov bo‟limi hamda ovqatlanish zali. Muassasaga 
odamlar tez-tez kelib ketganligi uchun alohida xonalar, kabinalar kamroq uchraydi. 
Uning o‟rniga ovqatlanish zali kattaroq ko‟tga mo‟ljallangan.
Ishlab chiqarish hududi 
Yozgi maydon 
Qishgi zal 

---

16-rasm.
Tashqi fasad qismi xozirgi kun talablaridan kelib chiqib milliy, zamonaviy 
ko‟rinishida bo‟ladi. Devorda turli ornamentlar bilan ishlov berilgan 
kompozitsiaylarni ko‟rish mumkin. Ichki interer qismi zamonaviy kirish chiqishga 
qulay va estetik jihatdan qulay loyihalanadi. Ichki devorlarga turli naqshlar bilan 
ishlov beriladi. Ayniqsa bu ovqatlanish zalida o‟zgacha muhitni tashkil etadi. 
Devorlarda har xil turdagi milliy san‟at asarlari bilan bezaladi. Zalda bir necha 
joyiga qulay holatda mijozlar uchun televizor joylashtirirsh mumkin. Qavatlarni 
turli zallarga bo‟lish mumkin. Masalan spirtli ichimliklar yo‟lga qoyilgan qavatlar 
va ularni istemol qilish cheklangan zallar. Agar zaruriyat tug‟ilsa stellar, 
o‟rindiqlar orasini maxsus tosqichlar bilan to‟sish yoki olib tashlash mumkin. 
Joylashishi bo‟yicha milliy taomlar oshxonalarini shaharlar, tumanlar 
markazlarida, kop qavatli binolar tarkibida pastki qavatlarida, magistrall yo‟llarda, 
bozorlarda, savdo komplekslarida joylashtirishmumkin. Maishiy xizmat ko‟rsatish 
binolari tarkibida ham bo‟lishi mumkin. 
Bir tur bilan xizmat qiladigan milliy taomlar. Ushbu muassasa bir turdagi, 
menyusi cheklangan taomlar bilan xizmat qiladigan muassasalardir. Tarkibiga 
choyxonalar, osh markazlari, somsaxonalar, lag‟mon markazlari, norin markazlari, 
baliq xonalar kiradi. 
Usbu muassasalar asosan mijozlarning xoxishiga ko‟ra buyurtma asosida 
xizmat qiladi. Masalan tashrif buyuruvchilar kelishdan oldin taom miqdorini 
qachon tayyor bo‟lishini buyurtma qilinadi. Yoki muassasaga kelib taom buyurtma 

---

qilinadi va malum vaqt kutib turiladi. Muassasada ofitsiantlar xizmati yo‟lga 
qo‟yilgan bo‟ladi. 
Ko‟p xollarda ushbu muassasalarga guruh bo‟lib tashrif buyuriladi. Do‟stlar 
bilan kichik uchrashuvlar, guruh bo‟lib taomlanish mumkin.
17-rasm.
Muassasaning funksional bo‟linishi: tayyorlash bo‟limi, ovqatlanish zali, 
xonalar (kabinalar)ga ajratish mumkin. Bazi xollarda ochiq ayvonli, tashqi o‟tirish 
orolchalari (joylar) bo‟lishi ham mumkin. Bu esa yoz kunlarida ochiq toza havoda 
o‟tirish imkonini beradi. Muassasa hajmi bo‟yicha bir vaqtning o‟zida 70; 100; 
150; 300 o‟ringacha xizmat qilishi mumkin.
Binoning tashqi fasad qismi milliy zamonaviy hamda katta oynavand 
bo‟lgani ma‟qul. Chunki xo‟randalar tashqi muhit bilan bevosita bog‟lanib turadi. 
Hovli qismida katta va kichik so‟rilar joylashtirilgan. Yakka holda yengil tipdagi 
kabinalar joylashgan. Binoning inter‟erida turli dekorativ milliy sopol keramika 
kompozitsiyalaridan foydalanilganligi ko‟rish mumkin. Mebellar, o‟rindiqlar ham 
o‟zgacha dam olish uchun mo‟ljallangan yumshoq va qulay bo‟ladi. Har bir 
xonalarda maxsus televizorlar mavjud. Xonani shamollatish tizimi yaxshi yo‟lga 
qo‟yilgan. 

---

18-rasm.
Agar xonalar (kabinalar) qavatlararo joylashgan bo‟lganda, har bir qavatga 
xizmat ko‟rsatish xonalari joylashtiriladi. 
Joylashishiga ko‟ra ushbu muassasa shahar va tuman markazlarida, 
bog‟larda, dam olish maskanlarida, turli kurort va tog‟li-manzarali hududlarda 
hamda daryo anxor bo‟ylarida joylashtiriladi. Chunki bu muassasaga tashrif 
buyuruvchilar dam olib xordiq chiqarish maqsatida tashrif buyurishadi. Hududni 
turli manzarali daraxtlar, gullar kompozitsiyasi bilan loyihalangan bo‟lishi juda 
yaxshi natija beradi. 
Yetkazib beruvchi milliy taomlar. Ushbu muassasa hozirgi kunda insonlarni 
uyda tez ovqatlanishi yoki mexmonga borishda o‟zi bilan biron yegulik sovg‟a olib 
borishi ga mo‟ljallangan. Muassasada faqatgina malum bir turdagi ovqatlar 
tayyorlanadi. 
Masalan: Tandir go‟sht; somsaxona; norin xona, xamirli taomlar va 
boshqalar. Shu yerning o‟zida sotadi va yetqazib beradi. Muassasada faqatgina 
tayyorlov bo‟limi bo‟ladi. 
Muassasa joylashishi bo‟yicha bino tarkibining: yerto‟lasida, birinchi 
qavatida hamda alohida yakka holatda uchaydi. Tashqi fasadi aylanasiga oynavand 
bo‟lib, ichki muxit reklama sifatida ko‟rinib turadi. 
Qurilishi yengil tipdagi konstruksiyadan foydalanilgan bo‟ladi. Hajmi 6x6; 

---

6x9 m dan oshmaydi. Muassasa joylanishiga ko‟ra turar joy hududlarida, yo‟l 
bo‟ylarida qurilishini kuzatishimiz mumkin.