O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Erituvchilarsistemasinitanlash
Amaliyotdama’lumkierituvchilarsistemasimoddalarnibir-biridanajratishxususiyatiRf_max - 0,5 atrofidabo‘lsa, engyuqorisamaralihisoblanib, starttomongahamfronttomongahamupasayaboradi. ShuninguchunmazkuraniqlanuvchimoddalararalashmasiniRfqiymati 0,5ganisbatansimmetrikjoylashadiganerituvchilarsistemasinitanlashkerak.Turlierituvchilarmoddalararalashmasiniturlidarajadaajratishxususiyatigaega. Ba’zibirmualliflarerituvchilarnishuxususiyatiasosidaularnielyuotropqatorigajoylashtirdilar. Buqatorlarbir-birigao‘xshash, lekinbutunlaybir-birigamoskelmaydi. Erituvchilarnibuelyuotropqatoridajoylashishtartibifaqatsanoqlixollardaxaqiqatgato‘g‘rikeladivaularaniqlaganmoddalargatalluqlidir. Masalan: Trappeningma’lumotlarigaqaragandadietilefirixloroformganisbatan, ko‘proqxromatografikaktivlikgaega, boshqamualliflarningta’kidlashicha, buningaksidir. Streyntuzganelyuotropikqatorbutunlayfarqqiladi, undaefirvaatsetonbenzoldanoldinjoylashgandir.
Bundayfarqlarningsababierituvchiningajratishxususiyatixromatografiyaqilinayotganmoddabilanerituvchiorasidagio‘zarota’sirkuchlariyig‘indisibilanbelgilanadi. Dispersiono‘zarota’sirkuchlarivadipollarassotsiatsiyasioshibketganxollardaerituvchilarnimoddabilano‘zarota’sirkuchigaproporsionalbo‘lgandielektriko‘tkazuvchanlikyaxshiko‘rsatkichhisoblanadi. Vodorodbog‘larihosilbo‘lishimumkinbo‘lganxollardaerituvchanlikqanchalikkuchlidonoryokiakseptorlikninamoyonetishikerak. Koordinatsionbog‘larvujudgakelishimumkinbo‘lganxollardahambuko‘rsatkichdanfoydalanishmumkin. SHundayqilibtanlanayotganerituvchiniuningqandayo‘zarota’sirlargaqodirliginibilishzarur.
3- jadvaldanko‘rinibturibdiki, harbirerituvchigama’lumturo‘zarota’sirlarko‘proqtaalluqlidir. Masalan: geksanningxromatografiyaqilinayotganmoddabilano‘zarota’sirifaqatdispersionkuchlaryordamidaamalgaoshadi.
Xloroformajratilayotganmoddabilanvodorodakseptorigaegabo‘lsa, unidispersionkuchlarvavodorodbog‘larbilanbog‘lashxususiyatigaegabo‘lishixisobigadipollarassotsiatsiyasiorqalio‘zarota’siriniko‘rsatadi. Dietilefirihamshundayxususiyatgaega, lekinefirajralayotganmoddadonorbo‘lsa, barqarorvodorodbog‘larhosilqilishimumkin. Bumisollardanko‘rinibturibdikiuniversalelyuotropqatorinituzishxarakatlarizoeketadi, turlierituvchilarsistemasiniajratishxususiyatinibaholayotgandabarchao‘zarota’sirlarnivaularnikuchininazardatutishkerak.
Bironbirajratishxususitigaegasistemasiniolishningengsoddausulibuikkitaharxilqutblierituvchilarnibir-biribilanturlinisbatdaaralashtirishdir.
YUqoriqutblierituvchinikonsentratsiyasini 1-4 % gako‘paytirgandasistemaningajratishxususiyatito‘g‘riemas, balkideyarliekspotensialoshadiyokiboshqachaqilibaytgandaqutbliroqerituvchiniozqo‘shganligimizdauningajratishxususiyatijudatezoshadi. Ekspotensialegrichiziqningdastlabkiko‘tarilishiikkalaerituvchiningqutbliligiharxilbo‘lishigaqarabshunchalikyaqqolbo‘ladi.
Ikkitaturliqutblierituvchilarniaralashtiribharxilajratishxususiyatigaegasistematayyorlashmumkin. AmmoxromatografiyaqilinayotganmoddaningRf-ko‘rsatkichi 0,5 gatengbo‘lganhammaerituvchilarsistemasihambuturdagimoddalarniyaxshiajratavermaydi. SHusababliba’zixollardabirnechasistemalarniqo‘llabko‘rib, komponentlarnimaksimalajratishgaerishgansistemanitanlashkerak. Bundaysistemalarjumlasigaxloroform, efirvaetanolningbenzoldagi 5% eritmasi, bo‘lishimumkin. Bulardaxloroformvodoroddonori, efirvodorodakseptori, uchinchisistemaesadonorvaakseptorlikxususiyatigaega. Busistemalarniajratishxususiyatiniharxilliginikamqutblivao‘rtaqutblimoddalarnibir-biridanajratayotgandakuzatishmumkin.