O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

X-N + D --->X-N.....D
N-donori,N.akseptorivodorodbog‘i
D- Lyuisasosi,Xesa-O, N, F, Cl, S ba’zanSatomlaribo‘lishimumkin.
Bundavodorodqanchalikkuchsizbog‘langanbo‘lsa (kislotalikxususiyatlariqanchalikkuchlibo‘lsa) vaLyuisasosihamshunchalikmustahkamdir. Bundaykuchlaro‘rtachakuchdagio‘zarota’sirkuchlargakiradi. CHunkisarflanadiganmaksimalenergiya10 kkal/moldanoshmaydi.
Vodoroddonoriyokiakseptorio‘rnida, erituvchiyokiqo‘zg‘almasfazabo‘lishimumkin. Kimyoviybirikmalardabog‘larniengilvujudgakelishinuqtainazaridan 5 guruxgabo‘lishmumkin,ulardagimoddalarbog‘larnimustahkamligikamayibborishibo‘yichaquyidagitartiblardajoylashgan.
a) vodoroddonorlariSNCl₃>CH₂Cl₂>CH₂Cl-CH₂Cl
b) vodorodakseptorlarialkilgidrazinlar>NN₂>azobirikmalar>nitrillar>oddiyefirlar>ketonlar>murakkabefirlar>nitrobirikmalar>aramatik uglevodorodlar
>olefinlar.
v) birvaqtningo‘zidavodoroddonorvaakseptoribo‘laolishxususiyatigaegagruppalarnisaqlovchibirikmalar: ON>N₂>kislotalar>fenollar>oqsillar>spirtlar>imidlar>amidlar>gidrazinhosilalari>birlamchivaikkilamchiaminlar.
g) molekulasidaYuqorida ko‘rsatilgangruppalarnikamidaikkitasinisaqlovchibir-biridananchamolekulalararovodorodbog‘lariyordamidamustaxkambo‘shliqpanjaralarniyuzagakeltiruvchimasofadabo‘lganbirikmalar: ko‘pasosliorganikkislotalar, spirtlar, aminlarvaboshqapolifunksionalguruxlarsaqlaganmoddalar.
d) vodorodboo‘larniyuzagakelishidaishtiroketmaydiganmoddalar CS₂ (serouglerod), to‘rtxlorliuglerod, siklogeksan, alifatikyog‘qatoriuglevodorodlari.
5. Xelatkompleksininghosilbo‘lishi.
Metallatomidabo‘shgidroksilgruppasibo‘lgansorbentlargaxosdir. Buturdagibog‘larniichkimolekulyarbog‘larnihosilqiluvchimoddalaryuzagakeltiradi. Bundaybog‘larnafaqatalyuminiyoksidiniishlatganda, balkitemiroksidiyokimagniygidroksidiniishlatgandaayniqsa α –aminospirtlar, α -oksialdegidlaryokiketonlar, O.aminofenol, α -oksibenzoykislotalarnixromatografiyaqilgandahosilbo‘ladi. Substratxossalarigaqarabqaydetilganbirikmalaryoxelat (bundasorbentvamoddaningo‘zarota’sirikuchayadi) yokiichkimolekulyarvodorodbog‘larixosilqiladi (moddabilansorbentningo‘zarota’sirikamayadi). SHusababliYuqorida qaydetilganbirikmalarnialyuminiyoksididaxromatografiyaqilgandaizomerlargaqaragandaRf qiymati -kichkinabo‘ladi, qog‘ozyokisilikageldaesabuningaksikuzatiladi.
6. Dispersion (Vander-Vals) kuchlari.
Dispersion (Vander-Vals) kuchlari - engkuchsizo‘zarota’sirkuchlaridir, ammoularmolekuladagiuglevodorodliqismlarininggidrofobo‘zarota’sirigamas’uldirlaryokixromatografiyaqilinayotganmoddavaerituvchibir-biribilanuchrashgandanamayonbo‘ladi. Aynanshukuchlargamologlarniajralishigamas’uldirlar, chunkiuglevodorodzanjiriqanchalikuzunbo‘lsashunchalikerituvchibilanuningo‘zarota’sirisamaralibo‘ladi.
Ba’zimolekulalardagifunksionalgruppalarbirvaqtningo‘zidabirnechaturbog‘lardaqatnashimumkin. 1-jadvaldafunksionalgruppalarniqatnashishixususiyatigaegabo‘lganbog‘larningturlarihaqida, buo‘zarota’sirningyarimmiqdorinibaholashbilanbirgalikdama’lumotlarkeltirilgan.  Xromatografiyaqilinayotganmoddaningvasorbenthamdaeritmaninguyokibuo‘zarota’sirgaberiluvchanlikxususiyatibilanbaxolanadi.
1-jadvaldako‘rinibturibdiki,  SN₂gruppasigafaqatdispersiono‘zarota’sirkuchlarxosdir. SHundayqilib, -SN₂gruppasiningsonibilanfarqqiladiganmoddalarniajratishdafaqatdispersionkuchlargaegasorbentlartanlanadi. 2-jadvaldatakidlanganidek, bundayajratishuchunparafinmoyibilanqoplangansorbentlarkukunlipolietilen, sellyulozavadezaktivlangansilikagelqo‘lkeladi. Alyuminiyoksidivaaktivlangansilikagelbungato‘g‘rikelmaydi.